I(q-q). indd

Jerge jaqi’nlasi’p kelip, hawada iz qaldi’ri’p ushatug’i’n, Jer 
betine jetip kelmey jani’p ketetug’i’n mayda aspan deneleri 
meteorlar dep ataladi’.
Meteoritler
Aspanda meteorlardi’, yag’ni’y «ushar juldi’zlar»di’ keshquri’n ko’plep 
baqlaw mu’mkin.
Ushi’p kiyati’rg’an ayi’ri’m meteorlar hawada jani’p bolmay 
turi’p Jerdin’ betine uri’li’wi’ mu’mkin. Bunday aspan deneleri 
meteoritler dep ataladi.
Meteorlar wonsha jerge tu’se bermeydi. Wolardi’n’ derlik barli’g’i’ ha-
wada jani’p tamam boladi’. Jani’p tamam bolmay jerge tu’sken meteoritler 
XI bap. Quyash sistemasi’. Galaktika

---

142
a’dette bir neshshe kilogrammnan bir neshshe tonnag’a shekem keledi. 
Wolar tiykari’nan tas, temir ha’m basqa zatlardan quralg’an boladi’.
Namibiyada 1920-ji’lda tabi’lg’an Goba meteoriti (60 tonna) belgili 
meteoritlerden yen u’lkeni boli’p yesaplanadi’.
1. Asteroidlar degen ne?
2. Kometalar haqqi’nda nelerdi bilesiz?
3. «Ushar juldi’zlar» haqqi’nda ayti’p berin’.
4. Meteoritler haqqi’nda nelerdi bilesiz?
45-§. GALAKTIKA. KOSMOSTI’N’ DU’ZILISI HA’M 
RAWAJLANI’WI’ HAQQI’NDA HA’ZIRGI ZAMAN DU’NYA 
QARASLARI’
Bizin’ Galaktikami’z
Ali’mlari’mi’zdi’n’ yesaplawlari’na qarag’anda, Kosmosti’n’ wo’lshemi 
1,2·10
23
km yeken. Kosmosta barli’g’i’ boli’p shama menen 10
22
juldi’z 
bar.
Juldi’zlar galaktikalardi du’zedi. Galaktika kosmostag’i ju’z 
milliard, yeki ju’z milliard ha’m wonnan arti’q juldi’zlardan 
du’zilgen sistema boli’p yesaplanadi’. 
Galaktikalarda juldi’zlardan basqa juldi’zlar arali’q wortali’q – gaz, 
shan’ ha’m ha’r tu’rli kosmosli’q bo’leksheler de bar.
Kosmosta milliardlap galaktikalar bar. Spiral si’yaqli’ gigant galak-
tikalarda, soni’n’ ishinde bizin’ Galaktikami’zda 150 milliardtan arti’q 
juldi’z bar. Bizden 2,2 million jaqti’li’q ji’li’ (1 jaqti’li’q ji’li’ = 9,46·10
12
km) uzaqli’qtag’i’ qon’si’ Andromeda dep atali’wshi’ galaktikada bolsa 
200 milliardtan arti’q juldi’z bar. Kosmostag’i’ juldi’zlar wo’zinin’ galak-
tikalari’ worayi’ a’tirapi’nda aylanadi’.
Yeger aspandi’ di’qqat penen baqlag’an bolsan’i’z, juldi’zlar g’uj-g’uj 
bolg’an aspanni’n’ jari’q bo’legi eyki qari’qti’n’ tabi’na uqsas yekenligi 
ko’rinedi. Bul jol aspan gu’mbezin yekige bolip turg’anday seziledi. Bul 
jaqti’ jol ken’ maydanda saban arti’lg’an tu’ye ka’rwani’ wo’tkende saban 
to’gilip qalg’an jolg’a uqsaydi’. Bul yenli joldi’ ayyemgiler «Saban joli’» 
dep atag’an. «Saban joli’» su’ttin’ ren’ine uqsap ketedi. Soni’n’ ushi’n 
ayyemde yunanlar woni’ «galaktikos», yag’ni’y «su’tli» dep atag’an. 
«Galaktika» so’zi sol sozden kelip shi’qqan.
Bizge korinetug’i’n «Saban joli’» yamasa «Su’tli jol» Galaktikami’zg’a 
kiretug’i’n juldi’zlardi’n’ bir bolegin wo’z ishine aladi’. Juldi’zlar