I(q-q). indd

Kosmos haqqi’nda ko’zqaraslar

---

139
Iogan Kepler
(1571–1630)
=
T
1
T
2
2
2
R
1
R
2
3
3
;
Kepler ni’zamlari’
Jer ha’m basqa planetalardi’n’ Quyash a’tirapi’nda 
qanday aylani’wi’n 1906-ji’lda nemis ali’mi’ I. Kepler 
u’sh ni’zam si’pati’nda ko’rsetip berdi.
Keplerdin’ birinshi ni’zami’ to’mendegishe 
ko’rsetiledi:
Ha’r bir planeta shen’berge jaqi’n bolg’an 
ellips boylap aylanadi’ ha’m ellipstin’ 
fokuslari’nan birinde Quyash jaylasqan.
Planetani’n’ Quyash a’tirapi’nda Kepler ni’zami’ 
boyi’nsha aylani’w sxemasi’ 79-su’wrette ko’rsetilgen. 
Planeta orbitasi’ni’n’ Quyashqa yen’ jaqi’n A tochkasi’ perigeliy, yen’ uzaq 
В tochkasi’ bolsa afeliy dep ataladi’. Bunda AB – ellipstin’ u’lken ko’sheri, 
CD – kishi ko’sheri. Planetani’n’ Quyashtan wortasha uzaqli’g’i’ R = AB/2 
ko’rsetpe arqali’ ani’qlanadi’.
Keplerdin yekinshi ni’zami’ to’mendegishe ko’rsetiledi:
Planetani’n’ radius-vektori’ ten’ waqi’tlar ishinde ten’ betler 
si’zadi’.
Planeta KL ha’m MN dog’ani’ ten’ waqi’tta basi’p wo’tse, S
1
ha’m S
2
betleri wo’zara ten’ boladi’. Bunnan planetani’n’ orbita boylap qozg’ali’s 
tezligi wozgerip turatug’i’nli’g’i’ ko’rinedi. Planetani’n’ tezligi perigeliy 
noqati’nda yen’ u’lken, afeliy noqati’nda bolsa yen’ kishi boladi.
Keplerdin’ u’shinshi ni’zami’ to’mendegishe ko’rsetiledi:
Planetalardi’n’ Quyash a’tirapi’nda aylani’w da’wirleri 
kvadratlari’ni’n’ qatnasi’ orbitalari’ u’lken ko’sherleri yari’mi’ 
uzi’nli’g’i’ni’n’ kublari’ qatnasi’na ten’.
Yag’ni’y:
B u n d a T
1
h a ’ m T
2
– b i r i n s h i 
ha’m yekinshi planetani’n’ Quyash 
a’tirapi’nda aylani’w da’wiri; R
1
ha’m 
R
2
– sol yeki planeta u’lken ko’sherleri 
yari’mi’ni’n’ uzi’nli’g’i’.
K e p l e r d i n ’ u ’s h i n s h i n i ’ z a m i ’ 
ja’rdeminde Jerdin’ aylani’w da’wiri