I(q-q). indd
Yelimiz ulamalari’ni’n’ astronomiya tarawi’ndag’i’ jumi’slari’
Download 4.28 Kb. Pdf ko'rish
|
Fizika. 9-klass (2014)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kosmos haqqi’nda ko’zqaraslar
- A’biw Rayhan Beruniy
- Mi’rza Ulug’bek
Yelimiz ulamalari’ni’n’ astronomiya tarawi’ndag’i’ jumi’slari’
Astronomiya iliminin’ rawajlani’wi’na worta a’sirlerde jasag’an yelimiz ulamalari’ u’lken u’les qosqan. Solardan, watanlasi’mi’z Ahmad al-Fer- ganiy (797–865) 812-ji’lda Quyashti’n’ tuti’li’wi’n aldi’nnan ayti’p bergen, Jerdin’ domalaq yekenligin da’liller tiykarinda dalillegen. Al-Ferg’ani’y 829-ji’lda Bagdadta, 832-ji’lda Damashqta ovservatoriyani’n’ quri’li’si’na basshi’li’q yetken. Bul ovservatoriylarda aspan denelerinin’ qozg’ali’si’ ha’m worni’n ani’qlaw, juldi’zlar kestesin du’ziw jumi’slari’na basshi’li’q yetken, ayi’ri’m astronomiyali’q a’sbaplari’n woylap tapqan. Kosmos haqqi’nda ko’zqaraslar 145 Al-Ferg’ani’y Damashqtag’i’ ovservatoriyda Ptolemeydin’ astronomiyag’a tiyisli belgili «Al- madest» shi’g’armasi’ndag’i’ mag’lu’wmatlardi’ tekseriw menen shug’i’llang’an. Bul shi’g’armani’n’ tikleniwine ha’m keyingi a’wladlarg’a jetkeriliwine xi’zmet yetken. Al-Ferg’ani’y wo’zinin’ «Aspan qozg’ali’slari’ ha’m astronomiya pa’ni toplami’ haqqi’nda kitab»i’nda astronomiyali’q a’sbaplar islew ha’m wolardan paydalani’w metodlari’n bayan yetken. Woni’n’ «Astronomiya tiykarlari’ haqqi’nda kitap» atli’ shi’g’armasi’ 1145- ha’m 1175-ji’llarda Evropada lati’n tiline awdari’lg’an. Bati’sta Al- Ferg’aniydi «Alfraganus» dep atag’an ha’m sol at penen belgili bolg’an. «Astronomiya tiykarlari’ haqqi’nda kitap» Evropa universitetlerinde bir neshe a’sirler dawami’nda astronomiya pa’ni boyi’nsha tiykarg’i’ sabaqli’q si’pati’nda paydalani’lg’an. X–XI a’sirlerde jasap do’retiwshilik qi’lg’an A’biw Rayhan Beruniy (973–1048) 100 den arti’q shi’g’arma jazi’p qaldi’rg’an. Wolardan «Juldi’zlar ilimi», «Qonuni Masudiy», «Geodeziy» atli’ kitaplari’ astronomiyag’a arnalg’an boli’p, wolarda Quyash, Ay ha’m planetalardi’n’ qozgali’slari’na tiyisli mag’luwmatlar bar. Beruniy planetalardan Merkuriy ha’m Venera Quyashtan uzaq ket- pegenin ani’qlag’an ha’m sol tiykari’nda bul yeki planeta Quyashti’n’ a’tirapi’nda aylansa kerek degen juwmaqqa kelgen. Beruniy, Quyash sol yeki planeta menen birgelikte Jer a’tirapi’nda aylanadi’ dep ko’z aldi’na keltirgen bolsa da, woni’n’ Merkuriy ha’m Venerag’a sali’sti’rg’anda XI a’sirdegi juwmag’i’ geliocentriyali’q sistema ta’repke qoyi’lg’an birinshi qa’dem yedi. Beruniy aspan ha’m Jer globuslari’n jasag’an. Wol aspan qozg’ali’s’i’ Jerdin’ wo’z ko’sheri a’tirapi’nda aylani’wi’ na’tiyjesi dep ko’rsetken. Dunyag’a worta a’sirdin’ ulli’ woyshi’li’ boli’p tani’lg’an Mi’rza Ulug’bek 1428–1429-ji’llarda Samarqand qasi’ndagi’ Koxak to’beligine ovservatoriya qurdi’rg’an. Ulug’bek ovservatoriyasi’nda Quyash, Ay, plane- talar, juldi’zlar u’yrenilgen. Ovservatoriyada juldi’zlar kestesin du’ziw, waqi’tti’ ani’qlaw, wori’nni’n’ geografi yali’q koordinatlari’n belgilew si’yaqli’ astronomiyali’q magluwmatlardi’ toplaw ushi’n qollani’latugi’n basqa a’sbaplar da bar bolg’an. Ulug’bek ovservatoriyada wo’tkergen izertlew na’tiyjelerin wo’zinin’ Download 4.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling