I(q-q). indd

Yelimiz ulamalari’ni’n’ astronomiya tarawi’ndag’i’ jumi’slari’
Astronomiya iliminin’ rawajlani’wi’na worta a’sirlerde jasag’an yelimiz 
ulamalari’ u’lken u’les qosqan. Solardan, watanlasi’mi’z Ahmad al-Fer-
ganiy (797–865) 812-ji’lda Quyashti’n’ tuti’li’wi’n aldi’nnan ayti’p bergen, 
Jerdin’ domalaq yekenligin da’liller tiykarinda dalillegen. Al-Ferg’ani’y 
829-ji’lda Bagdadta, 832-ji’lda Damashqta ovservatoriyani’n’ quri’li’si’na 
basshi’li’q yetken. Bul ovservatoriylarda aspan denelerinin’ qozg’ali’si’ 
ha’m worni’n ani’qlaw, juldi’zlar kestesin du’ziw jumi’slari’na basshi’li’q 
yetken, ayi’ri’m astronomiyali’q a’sbaplari’n woylap tapqan.
Kosmos haqqi’nda ko’zqaraslar

---

145
Al-Ferg’ani’y Damashqtag’i’ ovservatoriyda 
Ptolemeydin’ astronomiyag’a tiyisli belgili «Al-
madest» shi’g’armasi’ndag’i’ mag’lu’wmatlardi’ 
tekseriw menen shug’i’llang’an. Bul shi’g’armani’n’ 
tikleniwine ha’m keyingi a’wladlarg’a jetkeriliwine 
xi’zmet yetken.
Al-Ferg’ani’y wo’zinin’ «Aspan qozg’ali’slari’ 
ha’m astronomiya pa’ni toplami’ haqqi’nda 
kitab»i’nda astronomiyali’q a’sbaplar islew ha’m 
wolardan paydalani’w metodlari’n bayan yetken. 
Woni’n’ «Astronomiya tiykarlari’ haqqi’nda kitap» 
atli’ shi’g’armasi’ 1145- ha’m 1175-ji’llarda Evropada 
lati’n tiline awdari’lg’an. Bati’sta Al- Ferg’aniydi «Alfraganus» dep atag’an 
ha’m sol at penen belgili bolg’an. «Astronomiya tiykarlari’ haqqi’nda kitap» 
Evropa universitetlerinde bir neshe a’sirler dawami’nda astronomiya pa’ni 
boyi’nsha tiykarg’i’ sabaqli’q si’pati’nda paydalani’lg’an.
X–XI a’sirlerde jasap do’retiwshilik qi’lg’an A’biw Rayhan Beruniy 
(973–1048) 100 den arti’q shi’g’arma jazi’p qaldi’rg’an. Wolardan 
«Juldi’zlar ilimi», «Qonuni Masudiy», «Geodeziy» atli’ kitaplari’ 
astronomiyag’a arnalg’an boli’p, wolarda Quyash, Ay ha’m planetalardi’n’ 
qozgali’slari’na tiyisli mag’luwmatlar bar.
Beruniy planetalardan Merkuriy ha’m Venera Quyashtan uzaq ket-
pegenin ani’qlag’an ha’m sol tiykari’nda bul yeki planeta Quyashti’n’ 
a’tirapi’nda aylansa kerek degen juwmaqqa kelgen. Beruniy, Quyash sol 
yeki planeta menen birgelikte Jer a’tirapi’nda aylanadi’ dep ko’z aldi’na 
keltirgen bolsa da, woni’n’ Merkuriy ha’m Venerag’a sali’sti’rg’anda XI 
a’sirdegi juwmag’i’ geliocentriyali’q sistema ta’repke qoyi’lg’an birinshi 
qa’dem yedi.
Beruniy aspan ha’m Jer globuslari’n jasag’an. Wol aspan qozg’ali’s’i’ 
Jerdin’ wo’z ko’sheri a’tirapi’nda aylani’wi’ na’tiyjesi dep ko’rsetken.
Dunyag’a worta a’sirdin’ ulli’ woyshi’li’ boli’p tani’lg’an Mi’rza 
Ulug’bek 1428–1429-ji’llarda Samarqand qasi’ndagi’ Koxak to’beligine 
ovservatoriya qurdi’rg’an. Ulug’bek ovservatoriyasi’nda Quyash, Ay, plane-
talar, juldi’zlar u’yrenilgen. Ovservatoriyada juldi’zlar kestesin du’ziw, 
waqi’tti’ ani’qlaw, wori’nni’n’ geografi yali’q koordinatlari’n belgilew 
si’yaqli’ astronomiyali’q magluwmatlardi’ toplaw ushi’n qollani’latugi’n 
basqa a’sbaplar da bar bolg’an.
Ulug’bek ovservatoriyada wo’tkergen izertlew na’tiyjelerin wo’zinin’