148
Du’nyani’n’ jalg’i’z fi zikali’q qubi’li’si’. Fizika-texnikani’n’ rawajlani’wi’
DU’NYANI’N’ FIZIKALI’Q QUBI’LI’SI’.
FIZIKA-TEXNIKANI’N’ RAWAJLANI’WI’
47-§. DU’NYANI’N’ JALG’I’Z FIZIKALI’Q QUBI’LI’SI’
Du’nyani’n’ mexanikali’q qubi’li’si’
Du’nya qubili’si’ haqqi’nda a’yyemnen baslap ali’mlar pikir ju’rgizgen.
Biraq wolar tek pikir ju’rgiziwge g’ana tayani’p, ta’jiriybe ha’m baqlawdan
kelip shi’g’atug’i’n uli’wmalasti’ri’wdi’ ko’zden qashi’rg’an.
Ta’biyat qubi’li’slari’n u’yreniwde ta’jiriybe na’tiyjelerine tiykarlani’wdi’
birinshi boli’p G.Galiley baslap berdi. Soni’n’ ushi’n fi zikani’n’ pa’n
si’pati’nda qa’liplesiwi Galileyden baslang’an dep qaraladi’.
Bunda wol
inerciya, sali’sti’rmali’ principi haqqi’ndag’i’ pikirlerdi ayti’p, wolardi’n’
tasti’yi’qlani’wi’n ta’jiriybede baqladi’. Bul bari’stag’i’ jumi’slar I.Nyuton
ta’repinen dawam yettirildi. Sonday yetip XVII a’sirde ta’biyat tani’wdan
mexanika aji’rali’p shi’qti’ ha’m du’nyani’n’ mexanikali’q qubili’si’
jarati’ldi’.
Du’nyani’n’ mexanikali’q qubili’si’ materiya, qozg’ali’s
ken’islik, waqi’t, wo’z ara ta’sir, sebep ha’m aqi’bet
ni’zamli’li’g’i’ si’yaqli’ elementlerden du’zilgen boli’p,
wonda ta’biyattag’i’ tu’rli processlerdi mexanika ni’zamlari’
tiykari’nda tu’sindiriw mu’mkin dep qaraladi’.
Du’nyani’n’ mexanikali’q qubili’si’na ko’re,
materiya bo’lekshelerden
du’zilgen zat dep tu’sinilgen; du’nya qozg’ali’wshi’ materiyadan quralg’an
ha’m barli’q ko’riniste qozgali’slar mexanikali’q
qozg’ali’sqa keledi;
ken’islik ha’m
waqi’t absolut ma’nis boli’p, materiya ha’m qozg’ali’sqa
baylani’sli’ yemes dep qaraladi’ (Nyuton), XX a’sirde bunday tu’sinik
biykar
yetildi (Eynshteyn); wo’z ara ta’sir universal tarti’si’w ni’zami’ tiykari’nda
boli’p, wol birden boladi’;
aqi’bet a’lbette
sebep penen baylani’sli’
(waqi’yalar sebepli baylani’si’wg’a iye,
bir hal belgili bolsa, keyingi haldi’
sebep-aqi’bet principi tiykari’nda ani’qlaw mu’mkin); Nyuton ta’repinen
islep shi’g’i’lg’an klassik mexanika ko’zqarasi’na ko’re, aldi’n wo’z aldi’na
bolg’an qubi’li’slar,
processler, da’liller bir sistemag’a
keltiriledi,
wolar bir-
biri menen
mexanikali’q ni’zamli’qlar tiykari’nda baylani’si’wda
uluwma
bir qubili’si’ du’zedi.
