I(q-q). indd

XI bap. Quyash sistemasi’. Galaktika
81-su’wret
80-su’wret
Galaktika
taji’
Shar si’yaqli’
top juldi’zlar
yadro
Galaktika
diski
Quyash
Quyash

---

144
Du’nyani’n’ du’zilisi ha’m rawajlani’wi’ haqqi’nda ha’zirgi zaman 
ko’zqaraslari’
Du’nyani’n’ du’zilisi ha’m rawajlani’wi’ haqqi’ndag’i ha’zirgi 
zaman ko’zqaraslari’na qarag’anda, 13–15 milliard ji’l aldi’n 
pu’tkil materiya, energiya, hawa ha’m waqi’t U’lken Jari’li’w 
sebebinen sekundtin’ u’leslerinde (~10–44 s), derlik bir may-
danda payda bolg’an.
Ha’zirgi zaman ilimine qarag’anda U’lken Jari’li’wdan keyin payda 
bolg’an Du’nya ken’eye baslag’an. U’lken Jari’li’wdan keyin temperatura 
to’menlep, protonlar ha’m neytronlar payda bolg’an. Proton ha’m neytron-
lar birlesip, vodorod ha’m geliy yadrolari’n payda yetken. Aradan 300 
mi’n’ ji’l wo’tip elektronlar yadro a’tirapi’nda aylana baslag’an. Buni’n’ 
na’tiyjesinde atomlar kelip shi’qqan.
Bir milliard ji’l wo’tip gravitaciya ku’shleri na’tiyjesinde zatlar 
ti’g’i’zlasi’p barg’an. Na’tiyjede juldi’zlar ha’m wolardi’n’ sistemasi’ – 
galaktikalar payda bola baslag’an.
Bunnan keyingi da’wirde, yag’ni’y keleshekte ne ju’z beriwi haqqi’nda 
ali’mlardi’n’ wortasi’nda tu’rli ko’zqaraslar bar. Ayi’ri’m ali’mlardi’n’ 
pikirinshe, Kosmosti’n’ ken’eyiwi dawam yete beredi. 
1. Galaktika degen ne?
2. «Galaktika joli’» ne yekenligin tu’sindirip berin’.
3. Bizin’ Galaktikami’z haqqi’nda nelerdi bilesiz?
4. Xabbl ni’zaminm’ ma’nisi neden ibarat?
5. Du’nyani’n’ wo’lshemi, massasi’, galaktikalar ham juldi’zlar sani’n ayti’p 
beri’n’.
46-§. ASTRONOMIYALI’Q IZERTLEWLER