I(q-q). indd

Du’nyani’n’ jalg’i’z fi zikali’q qubi’li’si’. Fizika-texnikani’n’ rawajlani’wi’
Du’nyani’n’ elektromagnitlik qubi’li’si’
XIX a’sirde elektromagnit qubi’li’slardi’ u’yreniw, wolardi’n’ 
ni’zamli’qlari’n woylap tabi’w baslandi’. Biraq wolardi’ mexanikali’q 
ko’zqarastan qandayda bir fl yuid (ko’z aldi’na keltirilgen arnawli’ suyi’qli’q, 
wortali’q) tiykari’nda tu’sindiriwge uri’ni’wlar boldi’. Bunday ko’zqaraslar 
a’shkaralawg’a ushi’rap, biykarlana basladi’. Sonda M.Faradey elektro-
magnitlik maydan tu’sinigin kirgizdi. Bul pa’nde a’hmiyetli alg’a ji’lji’w 
boldi’. Soni’nan bul ideyani’ rawajlandi’ri’p, J .Maksvell elektromagnitlik 
maydan teoriyasi’n jaratti’. Wo’z aldi’na dep qaralg’an elektr ha’m magnit 
qubi’li’slar belgili bir ta’rtipke keltirildi. Bunda elektromagnitlik maydan 
ken’islikte u’zilissiz wo’zgeredi dep qaraldi’.
Dunyani’n’ mexanikali’q qubili’si’ boyi’nsha materiya zattan ibarat dep 
qaralg’an bolsa, dunyani’n’ elektromagnitlik qubili’si’nda materiya may-
dan formasi’nda boli’wi’ mu’mkinligi ko’rsetildi. Qozg’ali’s tek zat ha’m 
woni’n’ bo’leksheleri qozg’alg’anda g’ana ibarat bolmastan, ba’lkim may-
dan ha’m woni’n’ elektromagnitlik tolqi’nlari’ni’n’ qozg’ali’si’ si’pati’nda 
qarali’wi’n ko’rsetedi. Wo’z ara ta’sir tek gravitacion maydan arqali’ birden 
yemes, ba’lkim shekli tezlik penen tarqali’wshi’ elektromagnit maydan 
arqali’ boli’wi’ ayti’lg’an. Sonday yetip, Dunyani’n’ elektromagnitlik 
qubili’si’ qa’liplesti.
Soni’n’ menen birge ta’biyatta yeki fundamental wo’z ara 
ta’sir – gravitacion ha’m elektromagnitlik wo’z ara ta’siri bar 
yekenligi ayti’p wo’tildi.
Du’nyani’n’ ha’zirgi zaman fi zikali’q qubi’li’si’
XIX a’sirdin’ aqi’rlari’ ha’m XX a’sirdin’ baslari’na kelip atom fi zikasi’ 
tarawi’ndag’i’ izertlewler, elektromagnit maydan porciyalar – kvantlardan 
ibarat yekenligi haqqi’nda teoriya, bo’lekshelerdin’ tolqi’n ta’biyati’ 
haqqi’ndag’i’ ta’liymatlar klassik fi zikani’n’ ni’zamlari’ barli’q fi zikali’q 
qubi’li’slar ushi’n wori’nli’ bolmasli’g’i’n ko’rsetti. Materiyani’n’ u’zlikli 
du’ziliske iye bolg’an zatqa ha’m u’zlissiz maydang’a bo’liniwi wo’zinin’ 
absolyut ma’nisin joq qi’ldi’.
Korpuskulyar-tolqi’n dualizmi («dualizm» – «yeki ta’replemelik» de-
gendi bildiredi) materiyani’n’ barli’q formalari’na – zatqa ha’m maydang’a 
tiyisliligi ani’qlandi’. Bulardi’n’ na’tiyjesinde materiyani’n’ kvant 
qa’siyetleri ashi’ldi’.
Mikrobo’lekshelerdin’ qozg’ali’si’n ko’rsetiwshi kvant fizikasi’ 
payda bolg’annan son’ du’nyani’n’ jalg’i’z fi zikali’q qubili’si’nda jan’a 

---

150
elementler ko’zge taslana basladi’. Kvant teoriyasi’ni’n’ principleri 
uluwmali’q boli’p, barli’q bo’lekshelerdi, wolardi’n’ arasi’ndag’i’ wo’z-
ara ta’sirlerdi ha’m wolardi’n’ wo’z ara aylani’slari’n xarakterlew ushi’n 
qollani’la beredi.