I(q-q). indd

3. 2-kestedegi na’tiyjelerdi analiz yetin’ ha’m juwmaq shi’g’ari’n’.
10-§. JANARMAYDIN’ SALI’STI’RMALI’ JANI’W JI’LLI’LI’G’I’
Woti’n, tasko’mir, ta’biygi’y gaz, benzin si’yaqli’ janarmaylar jang’anda 
ji’lli’li’q aji’rali’p shi’g’adi’. Bul qanday ji’lli’li’q? Bunday zatlardan 
ji’lli’li’q aji’rali’p shi’g’i’wi’na sebep ne?
Belgili bolg’ani’nday, molekulalar atomlardan quralg’an. Mi’sali’, vo-
dorod molekulasi’ (H
2
) yeki vodorod atomi’nan, suw molekulasi’ (H
2
O) 
bolsa yeki vodorod ha’m bir kislorod atomi’nan ibarat. Molekulani’ 
atomlarg’a aji’rati’w mu’mkin.
Molekulalardi’n’ atomlarg’a aji’rali’wi’ ximiyali’q bo’liniw 
reakciyasi’ dep ataladi’.
c
d
=
(c
s
m
s
+ С
k
)(t
a
– t
s
)
m
d
(t
d
– t
a
)
.
Dj
K
Dj
kg·K
Dj
kg·K
Molekulyar fi zika ha’m termodinamika tiykarlari’

---

33
Ximiyali’q bo’liniw reakciyasi’nda molekuladag’i’ atom-
lardi’ bir-birinen aji’rati’w, yag’ni’y wolardi’n’ arasi’nda 
tarti’li’si’w ku’shin jen’iw ush’in jumi’s wori’nlaw ha’m, 
energiya sari’plaw kerek boladi’. Kerisinshe, atomlar birigip 
molekula payda boli’wi’nda energiya aji’rali’p shi’g’adi’. 
Janarmaylardi’n’ jani’wi’ tap sonday processte, yag’ni’y 
atomlardi’n’ birigip molekulalar payda boli’wi’nda 
aji’rali’p shi’g’atug’i’n energiyag’a tiykarlang’an.
A’dette janarmaylarda (ko’mir, ta’biyg’i’y gaz, benzin 
h.t.b.) uglerod bar. Jani’w waqti’nda uglerod atomlari’ hawadag’i’ kislorod 
atomlari’ menen birigedi. Uglerodti’n’ ha’r bir atomi’ (C) hawadag’i’ 
kislorod molekulasi’ (O
2
) penen birigedi ha’m karbonat angidridi mole-
kula (CO
2
)si’n payda yetedi (16-su’wret). Bunda karbonat angidrid 
molekulasi’ni’n’ payda boli’wi’nda energiya aji’rali’p shi’g’adi’.
Janarmay jang’anda aji’rali’p shi’g’atug’i’n ji’lli’li’q tu’rli janarmaylar 
ushi’n ha’r tu’rli boladi’. Mi’sali’,1 kg qurg’aq alti’n birotala jang’anda 
10
7
Dj, tap sonday massali’ benzin jang’anda bolsa 4,6·10
7
Dj ji’lli’li’q 
aji’rali’p shi’g’adi’.