I(q-q). indd

1. Toli’q ishki shag’i’li’si’w qubi’li’si qalay ju’z beredi?
2. Nur talshi’qli’ kabellerde ko’rinisler qalay jetkeriledi?
3. Toli’q ishki shag’i’li’si’wdin’ qollani’li’wi’ haqqi’nda nelerdi bilesiz?
4. 55-su’wrette su’wretlengen nurdi’n’ joli’n analiz yetin.
1. Nur da’stesi suwdan (n = 1,33) hawag’a wo’tpekte. Toli’q ishki 
shag’i’li’si’wdi’n’ ju’z beriwi ushi’n shiyshe ishindegi tu’sip turg’an nur 
qanday mu’yesh asti’nda tu’siwi kerek?
2. Nur da’stesi nur si’ndi’ri’w ko’rsetkishi 1,5 bolg’an bir wortali’qtan yekinshi 
wortal’i’qqa 53° mu’yesh asti’nda tu’skende toli’q ishki shag’i’li’si’w baqla-
nadi’. Yekinshi wortal’i’qti’n’ nur si’ndi’ri’w ko’rsetkishin tabi’n’. Bunda 
sin 53° = 0,79 dep ali’n’.
3. Nur da’stesi bir wortali’qtan nur si’ndi’ri’w ko’rsetkishi 1,1 bolg’an yekin-
shi wortal’i’qqa 47° mu’yesh asti’nda tu’skende toli’q ishki shag’i’li’si’w 
baqlanadi’. Birinshi wortal’i’qti’n’ nur si’ndi’ri’w 
ko’rsetkishin tabi’n’. Bunda sin 53°=0,79 dep ali’n’.
4. Temperaturani’n’ joqari’lawi menen suwdi’n’ 
si’ni’w ko’rsetkishi biraz azayadi’. Bunda suw 
ushi’n toli’q qaynati’wdi’n’ shegarali’q mu’yeshi 
qanday wo’zgeredi?
5. 56-su’wrettegi shiyshe prizmag’a tu’sken nurdi’n’ 
joli’n dawam yettirin’.
55-su’wret
56-su’wret

---

87
57-su’wret
yamasa
(1)
n
1
sin
β
sin α
=
sin α
=
sin(α
+ γ)
(2)
,
n
sin α
=
sin(α
+ γ)
26-§. SHIYSHENIN’ NUR SI’NDI’RI’W 
KO’RSETKISHIN ANI’QLAW
(Laboratoriyali’q jumi’s)
Kerekli a’sbaplar: elektr lampa, san’laqli’ tosi’wshi’ zat, ushmu’yeshli 
shiyshe prizma, jip, transportir.
Jumi’sti worinlaw ta’rtibi
1. S derekti jag’i’p, woni’n’ 
joli’na sanlaqli’ tosi’wshi’ zatti’n’ 
arti’nda jin’ishke da’steli nur payda 
bolatug’i’nday yetip jaylasti’ri’n’. 
Nur joli’n stoldi’n’ u’stine si’zi’q 
tarti’w arqali’ belgilen’.
2. Nur da’stesinin’ joli’na ush -
m u ’ y e s h l i s h i y s h e p r i z m a n i ’ 
57-su’wrette ko’rsetilgenindey jay-
lasti’ri’n’. Prizmani’n’ joqari’si’ndag’i’ a mu’yeshti jazi’p ali’n’ (bul 
mu’yesh prizmag’a jazi’lg’an boladi’).
3. Prizma qoyi’lg’anda nur da’stesi O tochkada si’nadi’ ha’m wo’zinin’ 
joli’n wo’zgertirip, γ mu’yeshke buri’ladi’. Nurdi’n’ si’ng’an joli’n iyneler 
menen belgilen’ ha’m γ mu’yeshti transportir menen wo’lshen’. 
4. Nur si’ndi’ri’w ko’rsetkishi n bolg’an shiyshe prizmadan hawag’a 
wo’tiw hali’ ushi’n jaqti’li’qti’n’ si’ni’w ni’zami’n to’mendegishe ko’rsetiw 
mu’mkin:
bunda α - shiyshe ha’m hawa shegarasi’na nurdi’n’ tu’siw mu’yeshi boli’p, 
woni’n’ shamasi’ prizmani’n’ joqari’dag’i’ mu’yeshine ten’, α ha’m γ nin 
wo’lshengen ma’nisin (2) formulag’a qoyi’p, berilgen shiyshenin’ nur 
si’ndi’ri’w ko’rsetkishin ani’qlan’.
5. Shiyshe prizmani’ derekten tu’rli uzaqli’qqa qoyi’p, ta’jiriybeni 3 
ma’rte ta’kirarlan’. Ha’r bir hal ushi’n mu’yeshti wo’lshen’ ha’m shiy-
shenin’ nur si’di’ri’w ko’rsetkishin ani’qlan’.
6. Wo’tkerilgen 3 ta’jiriybeden ali’ng’an na’tiyjeler tiykari’nda shiyshe-
degi nur si’ndi’ri’w ko’rsetkishinin’ wortasha shamasi’ n
wort
ni’ yesaplan’.