I(q-q). indd

VI bap. Jaqti’li’qti’n’ tarqali’wi’, shag’i’li’si’wi’ ham si’ni’wi’
Mi’sali’, α = 30° ta β ~ 42° (53- a su’wret), α = 40° ta bolsa β ~ 75° 
(53-b, su’wret) boladi’. Nurdi’n’ tu’siw mu’yeshin joqari’lata bari’p, bel-
gili α = α
0
shegarali’q ma’niske jetkende si’ni’w mu’yeshi β = 90° boli’p 
qaladi’ (53-d, su’wret).
Tu’siw mu’yeshinin’ shegarali’q ma’nisi α
0
to’mendegishe ko’rsetiledi:
Nurdi’n’ shiysheden hawag’a tu’siwdegi α
0
shegarali’q mu’yeshin ani’qlayi’q:
Tu’siw mu’yeshi α
0
den ha’r qanday u’lken 
birliklerge ten’ bolg’an halatlarda si’ng’an nur yeki 
wortal’i’q shegarasi’nan sol wortali’qti’n’ ishine 
toli’q shag’i’li’sadi’ yag’niy toli’q ishki shag’i’li’si’w 
qubi’li’si ju’z beredi. Shag’ilisqan nurlar bolsa 
jaqti’li’qti’n’ shag’i’li’si’w ni’zami’na boysi’nadi’ .
Nur si’ndi’ri’w ko’rsetkishi u’lken bolg’an 
wortali’qtan nur si’ndi’ri’w ko’rsetkishi 
kishi bolg’an wortali’qqa jaqti’li’q 
bag’darlang’anda tu’siw mu’yeshi bel-
gili mu’yeshten u’lken bolg’anda nur 
yeki wortali’q shegarasi’nan toli’q 
shag’i’li’sadi’.
Toli’q ishki shag’i’li’si’w qubi’li’si axborot texnologiya tarawi’nda 
ken’ qollani’ladi’. Bul qubi’li’s «Nur talshi’qlar optikasi’» dep atali’wshi’ 
optikani’n’ woz aldi’na taraw qa’nigeleri ta’repinen ken’ u’yreniledi. 
Bunda optikali’q su’wretleniw belgilengen ta’rtip penen jaylasti’ri’lg’an 
nur talshi’qlar kabelleri arqali’ jetkerilip beriledi.
Ha’r bir talshi’qtan nurdi’n’ wo’tiwin 54-su’wrette su’wretlengendey 
ko’z aldi’mi’zg’a keltiriw mu’mkin. Toli’q si’ndi’ri’w ko’rsetkishleri 
bir-birinen pari’qli’ cilindr formasi’ndag’i’ shiyshe yamasa plastikali’q 
wo’zek ja’ne worap turi’wshi’ qabi’qtan du’zilgen. Wo’zektin’ si’ndi’ri’w 
ko’rsetkishi qabi’qtikinen u’lken bola-
di’. Sol sebepli wo’zek ha’m qabi’q 
shegarasi’nda jaqti’li’qti’n’ toli’q 
ishki shag’i’li’si’w qubi’li’si ju’z 
n
2
n
1
sin α
0
=
.
53-su’wret
b
a
d
sin α
0
=
= 0,667, bunnan α
0
≈
42°
.
1
1,5

---

86
Optika
beredi. Wo’zek ishindegi bag’darlang’an nur si’rtqa 
shi’g’i’p ketpesten talshi’qti’n’ yekinshi u’shi’nan 
shi’g’adi’.
Toli’q wo’zeginin’ diametri bir neshe mikronnan 
ju’zlep mikrong’a shekem, qabi’qti’n’ qali’n’li’g’i’ 
wonlag’an mikronnan ju’zlegen mikrong’a shekem 
boladi’. Sonday mi’n’lap, millionlap talshi’qlardan 
tayarlang’an kabeldin’ bir ushi’nan ko’rinis jiberilse, woni’n’ yekinshi 
ushi’nan usi’ signaldi’n’ wo’zin qabi’l yetip ali’w mu’mkin. Nur talshi’qli’ 
kabeller arqali’ jiberilgen signal ju’da’ ha’m az jog’alti’w ha’m joqari’ 
si’pat penen uzaq arali’qlarg’a jiberiledi.
Nur talshi’qli’ baylani’s kabelleri Ti’ni’sh ha’m Atlantika okeanlari’ni’n’ 
suw asti’nan wotkizilgen. Ha’zirgi waqi’tta bul kabeller Aziya ha’m Evro-
pani’ Amerika materigi menen, Evropani’ O’zbekistan arqali’ Qi’tay menen 
baylani’sti’ri’p turadi’.
Nur talshi’qlar optikasi’ medicinada da ken’ qollani’ladi’. Nur talshi’qli’ 
kabel ja’rdeminde adamni’n’ ishki ag’zalari’n ko’riw, su’wretke ali’w 
mu’mkin. 55-su’wrette jaqti’li’q nurlari’ni’n’ shiyshe prizmasi’ ishinde 
si’ng’an nuri’ni’n’ joli’ su’wretlengen. Bunday qubi’li’s optikali’q 
a’sbaplarda ken’ qollani’ladi’.