I(q-q). indd

VIII BAP BOYI’NSHA KEREKLI JUWMAQLAR
●
 Ulli’ grek woyshi’li’ Demokrit tabiyattag’i barli’q zatlar ju’da’ kishi 
bo’lekshelerden – «atom»lardan du’zilgen ha’m atom bo’linbeydi dep ay-
tqan. Atom so’zi grek tilinen ali’ng’an boli’p, bo’linbeytug’i’n degen ma’nisti 
bildiredi.
●
 Atom du’zilisinin’ Tomson modeli: Atom – bul won’ zaryadlang’an shar boli’p, 
wonin’ ishinde ara-arasi’nda teris zaryadli’ elektronlar jaylasqan. Elektronlar 
zaryadi’ni’n’ jiyi’ndi’si’ atomni’n’ won’ zaryadi’na ten’ ha’m atom bir pu’tin 
halatta elektr neytral boli’p yesaplanadi’.
●
 Rezerford ta’repinen usi’ni’lg’an atom du’zilisinin’ planetarli’q modeli: 
Atomni’n’ worayi’nda won’ zaryadli’ yadro jaylasqan boli’p, elektronlar 
woni’n’ a’tirapi’nda aylanadi’. Atomni’n’ derlik barli’q massasi’ yadroda 
toplang’an.
●
 Vodorod atomi’ni’n’ yadrosi’ proton dep ali’ng’an ha’m p haribi menen bel-
gilengen.
●
 Proton atom yadrosi’ndag’i’ bo’lekshe boli’p, zaryadi’ +1,6·10
-19
 C g’a, massasi’ 
bolsa 1,671·10
-27
 kg g’a ten’. Wol elektronnan 1836,3 yese u’lken massag’a iye.
●
 Neytron zaryadsi’z bo’lekshe boli’p, n haribi menen belgilenedi. Woni’n’ mas-
sasi’ elektron massasi’nan 1838,6 yese u’lken, yag’ni’y 1,673·10
-27
 qa ten’.
●
 Proton-neytron modeli boyi’nsha, atom yadrosi’ protonlardan ha’m neytron-
lardan du’zilgen.
●
 Yadrodag’i’ Z protonlar ha’m N neytronlar sani’ni’n’ ji’yi’ndi’si’ massa sani’ 
dep ataladi’ ha’m A ha’ribi menen belgilenedi.
●
 Nuklonlardi’n’ sani’ menen ayi’ri’li’p turi’wshi’ birdey ximiyali’q elementler-
din’ tu’rleri izotoplar dep ataladi’.
15
16
235
238
15
16
235
238