I(q-q). indd

Kosmos haqqi’nda ko’zqaraslar

---

137
ha’m wolardi’n’ Quyashqa sali’sti’rg’andag’i’ wo’lshemi 78-su’wrette, 
basqa tu’rli mag’luwmatlar bolsa 16-kestede keltirilgen. 
16-keste
Quyash sistemasi’ndag’i’ planetalar haqqi’nda mag’luwmatlar
№
1
2
3
4
5
6
7
8
Planeta
Merkuriy
Venera
Jer
Mars
Yupiter
Saturn
Uran
Neptun
Quyashtan 
uzaqli’g’i’, 
mln km
57,91
108,21
149,6
228
778,3
1427
2871,0
4504,4
Diametri, 
km
4878
12100
12712
6776
142600
120200
52300
50100
Quyashti’n’ 
a’tirapi’nda 
aylani’w
da’wiri
88 sutka
225 sutka
365,25 sutka
687 sutka
11,8 ji’l
29,46 ji’l
84 ji’l
165 ji’l 
Wo’z ko’sheri 
a’tirapi’nda 
aylani’w 
da’wiri
59 sutka
243 sutka
24 saat
24,5 saat
9,79 saat
10,65 saat
17,24 saat
16,11 saat
Tabiyg’i’y 
joldas-
lari’ 
sani’
–
–
1
2
67
60
27
13
Kestede planetalardi’n’ Quyash a’tirapi’nda ha’m wo’z ko’sheri 
a’tirapi’nda aylani’w da’wiri Jerdegi ji’l, sutka ha’m saatqa sali’sti’ri’p 
ali’ng’an.
Planetalar ta’biyati’
Planetalar wo’zinen nur shi’g’armaydi’. Biz wolardan shagi’li’si’p 
ati’rg’an Quyash nuri’n ko’remiz.
Ha’zirgi waqi’tta Jerden basqa barli’q planetalarda tirishilik ushi’n im-
kaniyat joqli’g’i’ belgili. Bul planetalarda jansi’z ta’biyat hu’kim su’redi. 
Jerden basqa planetalardag’i’ ta’biyatti’n’ ko’rinisi qanday?
Quyashqa yen’ jaqi’n ha’m kishi bolg’an Merkuriy geliy, vodorod, 
kislorod, neon ha’m argon gazlari’ menen woralg’an. Bul gazlar ju’da siy-
rekliginen quyash nurlari’ derlik juti’lmastan tuwri’dan-tuwri’ planetani’n’ 
betine tu’sedi. Soni’n’ ushi’n Merkuriyde ku’ndiz wortasha 430°C g’a 
shekem i’ssi’, keshte bolsa –160°C g’a shekem suwi’q boladi’. Planeta 
qumli’q ha’m tasli’qlardan ibarat. Meteorlardi’n’ tu’siwinen woni’n’ beti 
woyli’-shuqi’rli’ boli’p ketken. Sebebi planetani’ worap turg’an siyrek 
gazlar meteorlardi’n’ tu’siwine qarsi’li’q yete almaydi’.
Quyashtan uzaqli’g’i’ boyi’nsha yekinshi wori’nda turatug’i’n Venera 
planetas’i tiykari’nan karbonat angidrid (96%) gazi’ menen woralg’an. 
Planeta atmosferasi’ni’n ti’g’i’zli’g’i’ Jer atmosferasi’ni’n’ ti’g’i’zli’g’i’nan 
90 yese u’lken. Bul planetadag’i’ temperatura ku’ndiz 470°C g’a shekem,  
keshte 20°C g’a shekem i’ssi’ boladi’. Planeta betinin’ u’lken bo’legi