Iqtisod moliya

 
1-§. Bozor iqtisodiyoti va uning vujudga kelishi. 
Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari 
 
Kishilik jamiyati taraqqiyoti bozor iqtisodiyotini umuminsoniy iqtisodiyot ekanligini 
ko’rsatdi. 
Bozor iqtisodiyoti ko’p asrlardan buyon mavjud bo’lib, taraqqiyotning hozirgi 
bosqichidagina umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarildi. 
Bozor iqtisodiyoti o’z rivojlanishida quyidagi bosqichlarni bosib o’tdi. Dastlabki, 
«kurtak», erkin, tartibga solinuvchi, deformatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti. 
1. Dastlabki, «kurtak» bozor iqtisodiyoti. Bu bosqichda bozor iqtisodiyoti endigina 
shakllana boshlaydi. Bozor munosabatlari, aloqalari tasodifiy yuz berib, bir tovarni ikkinchi 
tovarga
ayirboshlash tarzida yuz beradi. Lekin shu paytdanoq bozor katta rol o’ynay boshlagan. Jamiyat 
a’zolarining tabaqalanishiga, u yoki bu tovarni ishlab chiqarishni rivojlantirishga ahamiyat berish 
boshlangan. 
2. Erkin, stixiyali rivojlanuvchi bozor iqtisodiyoti. U tarqoq, bir-biridan ajralgan, 
ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar maqsadi va harakati bir-biri bilan oldindan mutlaqo 
kelishilmagan faoliyatdan iborat. Albatta, erkin-stixiyali bozor iqtisodiyotining ham dastlabki 
bosqichi bilan keyingi klassik bosqichi o’rtasida farq bor. Lekin, umuman olganda, klassik bozor 
iqtisodiyoti qator xususiyatlari bilan ajralib turadi: 
1.Bozor munosabatlari qatnashchilarining miqdori cheklanmagan, ular o’rtasida erkin 
raqobat kurashi mavjud. 
2.Jamiyatning barcha a’zolari xohlagan xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanishlari mumkin. 
3.Ishlab chiqarish omillarining yuqori darajada safarbarlik imkoniyati mavjudligi: 
kapitalning ko’chib yurishiga to’sqinliklar yo’q. 
4.Bozordagi o’zgarishlar to’g’risidagi axborotlarni olish imkoniyatining kattaligi. 
5.Bir turdagi tovarlarning absolyut darajada o’xshashligi (savdo markasi yo’q). 
6.Monopoliyalar yo’q, bozorga, uning faoliyatiga davlat aralashmaydi. 
8.Noma’lum bozor uchun ko’r-ko’rona ravishda tovar ishlab chiqarish, ularning sotilish-
sotilmasligining noma’lumligi. 

---

9.U o’z navbatida iqtisodiyotni qiyinchiliklarga, iqtisodiy tanglik va buhronlar, iqtisodiy 
talafotlar orqali rivojlanishiga olib keladi. 
10.Yakka, individual xususiy mulkning hukmron bo’lishi, mulk-ning ozchilik qo’lida 
to’planishi, natijada: 
a) odamlarni o’ta boy va o’ta kambag’al tabaqalarga ajralishiga olib keladi; 
b) g’irrom raqobat olib borish uchun muhit yaratadi. 
Erkin, stixiyali rivojlanuvchi bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarilgan tovarlar 
miqdori, sifati jihatidan talabga mos kelishi yoki kelmasligi, ularga sarflangan xarajatlar 
belgilangan narx bilan qoplanib, foyda ko’riladimi yoki yo’qmi bozorda aniqlanadi. 
Bozor iqtisodiyoti rivojlanishi bilan ishlab chiqaruvchilar xaridor talabiga moslashish 
yo’llarini qidiradilar. 
Lekin, umuman olganda, erkin bozor bu — abstraktsiya. Xaqiqatda to’liq erkinlik yo’q, 
bo’lishi mumkin ham emas. Faqat iqtisodiyot yutuqlarini anglash, mavjud yuridik qonunlarni 
bilish aso-sidagina o’z faoliyatini eng ko’p foyda oladigan tarzda yo’lga qo’yish mumkin. 
To’liq iqtisodiy erkinlikning bo’lishi mumkin emas, lekin iqtisodiyot rivojlanishini 
taminlaydigan darajada etarli erkinlik mavjud.