Iqtisod moliya

Asosiy va aylanma
A. Smit va J. S. Mill, S. Marshall va boshqa iqtisodchilar 
kapital 
kapitalning
bino, inshoot, stanok, asbob-uskunalar sifatida 
moddiylashgan, bir necha ishlab chiqarish tsiklida qatnashadigan va bir necha yil xizmat 
qiladigan qismini alohida ajratib ko’rsatishgan. Kapitalni ana shu qismini asosiy kapital deb 
ataladi. Kapitalning bunday bo’linishining moddiy asosi mehnat vositalari bilan mehnat 
ashyolari o’rtasidagi farqdir. Ishlab chiqarish vositalarining bir qismi, ya’ni asosiy kapital ishlab 
chiqarish jarayonida qatnashib, xossasini o’zgartirmaydi. Kapitalning ikkinchi qismi xom ashyo, 
material, energiya resurslari va boshqa shunga o’xshashlar, bir ishlab chiqarish tsiklida qatnashib 
to’la sarflanadi hamda o’z xossasini o’zgartirib, yangi tovarda mujassamlashadi.Uni aylanma 
kapital deb ataladi. Ish kuchiga sarflanadigan mablag’, ya’ni ish haqi ham aylanma kapitalga 
qo’shiladi. 
Aylanma kapitalga sarflangan pul, mahsulotni realizatsiya qilingach, tadbirkor qo’liga 
to’la qaytib keladi. Asosiy kapitalga sarflangan xarajat esa tez qoplanmaydi. Bizni 
hisobotimizda, odatda kapital o’rniga fondlar iborasi qo’llaniladi. Fondlar mazmuni jihatidan 
farq qilib: 

---

1.Aniq maqsadga mo’ljallangan, qaratilgan bo’ladi. Uni boshqa maqsadlarda ishlatish 
mumkin emas. 
2.Miqdori jihatdan cheklangan fondlarga mablag’ to’plash va ishlatish hajmi belgilangan 
normativlardan oshmasligi kerak. 
Firma, korxona fondlari harakati belgilangan normativlar bo’yicha nazorat qilinadi. 
Asosiy kapital ikkiga bo’linadi. Bir qismi aktiv kapital bo’-lib, unga mashina, stanok, 
asbob-uskuna kabi ishlab chiqarish jarayonida faol qatnashadigan mehnat vositalari kiradi. 
Ikkinchi qismi passiv kapital bo’lib, unga bino, inshoot, yo’llar, ko’prik va shunga 
o’xshashlar kirib, ular xizmat bo’yicha ancha uzoq hamda ishlab chiqarishda passiv tarzda 
qatnashadi. Ular iqtisodiy faoliyat uchun sharoit yaratadi. Odatda, aylanma kapital bir yil 
davomida bir necha marta aylanadi. Asosiy kapital esa aksincha, bir necha yil davomida bir 
marta aylanadi. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapital eskiradi. O’zining texnik 
xarakteristikasini asta-sekinlik bilan yo’qotib boradi. Mashina, asbob-uskuna va boshqalar 
eyiladi, eskiradi, arzonlashadi. Asosiy kapitalning mahsulotga ko’chgan qiymati kelajakda uni 
yangilash maqsadida jamg’ariladi. Ana shu jamg’arma, amortizatsiya fondini tashkil etadi. 
Amortizatsiya fondi mablag’larini ma’lum bir qismi eskirgan fondlarni qisman iste’mol 
xossasini tiklash, ya’ni ularni kapital (remont) ta’mirlash uchun ishlatiladi. Bunda uning 
yo’qotgan qiymatini tiklash amalga oshadi. Asosiy kapitalni ishlatish muddati tugagach, 
hisobdan chiqariladi. Jamg’arilgan amortizatsiya fondi yangi vositalarni sotib olish imkonini 
beradi. Asosiy kapitalni jismoniy eskirishi ikki xil bo’ladi: 
1.Tabiat ta’sirida eskirish. 
2.Ishlatilib eskirish, unda insonning yoshi o’tgan sari o’z jismoniy baquvvatligini 
yo’qotib borgani kabi asosiy kapital ham o’z iqtisodiy qiymatini yo’qotib boradi. 
Asosiy kapital (fondlar) faqat jismoniy emas, ma’naviy ham eskiradi. Ma’naviy eskirish 
ham ikki xil bo’ladi. 
1.Ishlab chiqarishni samaradorligi oshishi natijasida u yoki bu turdagi mehnat 
vositalarining ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi, natijada asosiy kapital (fondlar) 
arzonlashadi. Mashina, stanok, uskuna va hokazolarni narxi avvalgi xuddi shundaylaridan arzon 
bo’ladi. 
2.Yangi, sifati jihatidan takomillashgan, ilgarigiga nisbatan samarali mehnat vositalari 
yaratilishi bilan bog’liq. Ulardan foydalanish natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
arzonlashadi hamda ko’plab ishlab chiqarish imkoniyati yaratiladi. 
Ishlatiladigan asosiy kapital jismoniy eskirmagan bo’lsa-da, ko’pincha jamiyat, sotsial 
nuqtai nazardan ular iste’mol qiymatini yo’qotadi. Bu — dunyodagi hamma narsani to’lovi 
bo’lganidek fan-texnika taraqqiyoti uchun to’lovdir. Ma’naviy eskirishning oqibati qarama-
KAPITAL (IShLAB ChIQARISh FONDLARI) 
Asosiy kapital (fond) 
Aylanma kapital (fond) 
Er 
Bino, 
inshoot 
Mashina, 
uskuna, 
uzatma, 
mexanizmlar, 
transport va 
hokazo shunga 
o’xshashlar 
Asosiy 
kapital-
ning 
boshqa 
turlari 
Xom ashë, ënilbi 
energiya material 
va sotib olingan 
yarim fabrikat-lar, 
ish haqi 
Tugallanmagan 
ishlab chiqarish, 
korxonaning 
o’zi tayërlagan 
yarim 
fabrikatlar 

---

qarshi: bir tomondan jamiyat iqtisodiy jihatdan yutqazadi, ikkinchi tomondan yutadi. Sababi 
eskirgan vositalar qiymatini yangilarini ishlatilishidan olingan foyda bilan tezda qoplanadi. 
Amaliyotda asosiy kapitalning narxi asossiz ravishda qimmat belgilansa, ma’naviy eskirish 
emas, balki aksincha, texnikani qimmatlashuvi tarzida namoyon bo’ladi. Bu, albatta, asosiy 
kapital (fondlar)ni yangilashga to’siq bo’ladi. Fan-texnika taraqqiyotiga g’ov bo’ladi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida bu muammoni echishda talab va taklif asosiy rol o’ynaydi. 
Asosiy kapitalni qiymatining ishlab chiqarilgan tovarga qo’-shish amortizatsiya normasi 
orqali amalga oshadi. Amortizatsiya normasi asosiy kapitalning qiymati va uni xizmat qilish 
muddati bilan bog’liq. Amortizatsiya normasi qancha yuqori bo’lsa, asosiy kapital (fondlar) o’z 
qiymatini shunchalik tez muddatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o’tkazib bo’ladi. Aksi 
bo’lsa, uzoq muddat o’tkazadi. Amortizatsiya lotincha — so’ndirish so’zidan olingan bo’lib, 
asosiy kapital qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga astalik bilan xizmat muddati davomida 
ko’chirishdir. Amortizatsiya fondi asosiy kapital (fondlar)ni to’la tiklash uchun amortizatsiya 
normasiga ko’ra belgilanadi. U asosiy kapitalning xizmat muddatiga nisbatan foizda ifodalanadi. 
Amortizatsiya normasi=100%/xizmat muddati 
Masalan, ko’p qavatli temir-beton uylarning xizmat muddati 100 yil. U holda 
amortizatsiya normasi 100:100=1% ga teng. Yoki traktorning xizmat muddati 16 yil. 
Amortizatsiya normasi 100:16=6,25%. Ya’ni har yili traktor bahosining 6,25%i ishlab 
chiqarilgan mahsulotga ko’chadi. Agar traktorimiz 3 mln so’m turadi desak, har yili 187500 
so’mlik eskirar ekan, shu miqdordagi pulni amortizatsiya fondiga o’tkazamiz. 
Amortizatsiya normasi shunday belgilanishi kerakki, u ham jismoniy, ham ma’naviy 
eskirishni hisobga olgan bo’lishi kerak. 
Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda amortizatsiya normasi yuqori belgilangan. Masalan, 
AQShda qishloq xo’jalikda ishlatiladigan traktorlarning xizmat muddati 10—12 yil, o’arbiy 
Evropada 15—20 yil qilib belgilangan. Haqiqiy xizmat muddati 15—25 yilni tashkil etadi. 
Bunga texnikani asrab-avaylab ishlatish orqali erishiladi. Chunki, uning egalari bundan 
manfaatdor. Bizda ham 1991 yildan boshlab amortizatsiya normasini belgilash tartibi 
o’zgartirildi. 
1. Asosiy kapitalni amortizatsiya normasi o’zgartirildi. 
2. Ta’mirlash uchun amortizatsiya to’lovlari bekor qilindi. Endi korxonalar hamma 
remont turlarini mahsulot tannarxiga o’tkazadigan bo’ldi. Zarur bo’lsa, remont uchun alohida 
fond tashkil etish mumkin (tuzatish, ta’mirlash fondi). 
3. Mashinalar, uskunalar va transport vositalari normativdagi xizmat muddati tugagach, 
amortizatsiya to’lovlari to’xtatiladi. 
4. Korxonalarning asosiy kapitali (fondlar)ni yangilashni tez-lashtirish maqsadida aktiv 
fondlarga tezlashtirilgan amortizatsiya normalari belgilash ruxsat etiladi. Vaholanki, chet 
mamlakatlarda bu anchadan beri qo’llaniladi, kichik korxonalarga xizmat muddati uch yildan 
oshadigan kapitalni 20% gacha qiymatini ekspluatatsiya qilishning birinchi yildan ishlab 
chiqarish xarajatlariga qo’shishga ruxsat berildi. Bularning hammasi asosiy kapitaldan 
foydalanishni yaxshilashga qaratilgan. 
Ishlab chiqarishda asosiy kapitaldan tashqari aylanma kapital ham muhim o’rin tutadi. 
Aylanma kapital tarkibiga mehnat ashyolari, zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, 
jumladan yarimfabrikatlar, ish haqi kiradi. 
Bir vaqtning o’zida har bir korxonada muomalada kapital mavjud bo’lib, ular tayyor