Iqtisodiy davr va iqtisodiy tebranishlar sabablari

3.Makroiqtisodiynobarqarorlikniyuzagakelishsabablari.Makroiqtisodiynobarqarorlikniyuzagakelishsabablaridanbiribuishsizlik hisoblanadi.Ishsizlik–bumehnatgayaroqliaholiniishbilanbandbo’lmaslikholatiniaksettiruvchijarayonbo’lib,uningfriktsion,strukturaviy,davriyko’rinishlarimavjud.Friktsionishsizlik–buihtiyoriyishsizlikbo’lib,birishdanboshqaishgao’tish,yashashjoyinio’zgartirishvaboshqashukabiholatlarbilanbog’liq.Ishsizlikningbuturidoimiydir. Strukturaviyishsizlikmajburiyishsizlikturibo’lib,ishlabchiqarishjarayonidakasbiymahoratningmoskelmasligigavaboshqashukabisabablargako’raishchilarniqisqartirishhisobigayuzagakeladi.Buishsizlikturiham doimiydir. Friktsionvastrukturaviyishsizlikdarajalaribirgalikdaishsizlikningtabiiydarajasiniifodalaydi.Ishsizlikningtabiiydarajasi–bushundayholatki,undaishsizlarsonibilanbo’shishchio’rinlaribir-birigamoskeladi.Ishsizlikningto’liqyokitabiiydarajasiishchikuchibozorimuvozanatigaerishganda,ya’niishizlovchilarsonibo’shisho’rinlarisonigatengbo’lgandavujudgakeladi.Ishsizlikningtabiiydarajasikandaydirdarajadaiqtisodiyjihatdanmaqbulhisoblanadi.Chunki«friktsion»ishsizlargamoskeluvchiisho’rinlarinitopish,«tarkibiy»ishsizlargahamyangikasbnio’zlashtirishyokiyangiyashashjoyidaishtopishuchunma’lumvaqtkerakbo’ladi. «Ishsizlikningtabiiydarajasi»tushunchasima’lumbiraniqliklarkiritishnitalabqiladi. Birinchidan,butushunchaiqtisodiyothardoimishsizliknitabiiydarajasidaamalqilishivashuorqalio’ziningishlabchiqarishimkoniyatiniro’yobgachiqarishinibildirmaydi.Chunki,ko’pinchaishsizlikdarajasitabiiydarajadanortiq,ayrimhollardaundanpasthambo’lishimumkin.(Ishvaqtidanortiqchaishlashvao’rindoshlikishlaridabandbo’lishnatijasida). Ikkinchidan,ishsizlikningtabiiydarajasio’z-o’zichadoimiymiqdorhisoblanishishartemas,utartibdagio’zgarishlar(qonunlarvajamiyaturf-odatlaridagio’zgarishlar)oqibatidao’zgaribturishimumkin.Masalan,60-yillardafriktsionvatarkibiyishsizlarningmuqarrardarajasiishchikuchining4%nitashkilqildidebhisoblangan.Boshqachaaytganda,ishchikuchining96%bandbo’lgandato’liqbandlilikgaerishilishitanolingan.Hozirgidavrdaiqtisodchilarishsizlikningtabiiydarajasitaxminan5-6%gatengdebhisoblaydilar. Davriyishsizlikbuiqtisodiyotdapasayishbo’layotgandavrdamavjudbo’lib,bundaishchikuchigatalabbo’lsada,ishlabchiqaruvchilarularniishgaqabulqilaolmaydilarvabuningnatijasidayaratilishimumkinbo’lganma’lumbirmahsulotdanvozkechiladi. Barchaishsizlikko’rinishlariningdarajalaribirgalikdaishsizlikninghaqiqiydarajasiniifodalaydi. Ishsizlikdarajasiishsizlarningishchikuchitarkibidagifoizisifatidahisoblanadi.