Iqtisodiy geologiya

2.3. Oligopoliyaga misol-O'zbekiston uyali aloqa bozori

O'zbekistonda oligopoliyaning yorqin vakili-uyali aloqa bozori. O'zbekiston uyali aloqa bozorining 2009 yildagi asosiy natijalari.: Abonentlar soni yil davomida 29 foizga o'sdi, 4 yil esa ikki baravar ko'paydi; MTS abonentlar soni, daromadlari va operatsion ko'rsatkichlari bo'yicha etakchilik mavqeini saqlab qoldi; Tarif rejalarining deyarli yarmi korporativ segmentga tegishli; UCell ma'lumotlar bazasini rekord darajadagi 89,1 foizga oshirib, 5,07 million kishini tashkil etdi.; "Bilayn" bazani 8,5% yoki 309,4 ming abonentga qisqartirdi, ammo daromad hajmi va abonent bazasining "sifati" bo'yicha ikkinchi o'rinda qolmoqda; 100% to'siqni engib o'tish O'zbekistonda uyali aloqa infiltratsiyasi 2016 yildan keyin amalga oshirilishi mumkin; Bozorning optimistik rivojlanishi bilan barcha operatorlarning umumiy daromadi 1 milliard dollarga yetishi mumkin. AQSh; To'rt yildan ortiq ikki baravar o'sganidan so'ng, abonent bazasi atigi 29 foizga o'sdi. 1996 yil boshida mamlakatda faqat bitta uyali aloqa operatori – "Uzdunrobita" qo'shma korxonasi mavjud bo'lib, hozirda 6 ta kompaniya manfaatlarini ifodalovchi 7 ta operator faoliyat ko'rsatmoqda. E'tibor bering, bu ko'rsatkich MDH va Boltiqbo'yi davlatlarida eng yuqori ko'rsatkichlardan biridir. So'nggi ikki yil ichida abonentlar sonining tez o'sishi kuzatilmoqda – yiliga o'rtacha 50%.

Shakl. 3.Uyali aloqa operatorlari bozorining ulushi 1998 yil. Agar 1998 yil boshida respublika bozorining qariyb 62 foizi "Uzdunrobita" qo'shma korxonasiga tegishli bo'lsa, unda hozirda bitta dominant kompaniya yo'q (3-rasmga qarang). Bunga asosan Daewoo Unitel va Coscom kompaniyalari xizmat ko'rsatadigan abonentlar sonining ko'payishi yordam berdi. Biroq, ushbu bozor sub'ektlari sonining ko'payishiga qaramay, uning kontsentratsiyasining yuqori darajasi qayd etilgan. 2002 yil 1 aprel holatiga uchta yirik kompaniya – "Uzdunrobita", "Coscom" va "Daewoo Unitel" kompaniyalarining bozor ulushi 86 foizni tashkil etdi. Bu shuni anglatadiki, boshqa barcha operatorlarning xatti-harakatlari ko'p jihatdan ushbu uchta kompaniyaning harakatlariga bog'liq bo'ladi. Shunga qaramay, oz sonli abonentlarga ega bo'lgan raqobatchilar bozor ulushini oshirish uchun sezilarli ta'sir ko'rsatadigan yangiliklarni kiritmoqdalar. Viloyat kesimida Toshkent shahri va Toshkent viloyatida uyali aloqa xizmatlariga talab katta. Samarqand, Buxoro viloyatlari va Farg'ona vodiysi nisbatan rivojlangan bozorlar hisoblanadi, ularda 3 ta uyali aloqa operatori mavjud. Olis hududlarda-Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasida "Uzdunrobita"QK monopoliyasi 2002 yil boshigacha saqlanib qoldi.
Shakl. 4.Uyali aloqa operatorlari bozorining ulushi 2002 yil. Respublikada uyali aloqa bozorining jadal rivojlanishiga xorijiy investorlar uchun qulay sharoitlar yordam berdi. Operator kompaniyalarga beriladigan uzoq muddatli soliq imtiyozlari ularga foydani qayta investitsiya qilish va shu bilan menejment, moddiy-texnik baza va xodimlarning malakasi darajasini yaxshilashga imkon beradi. Bunga 90-yillarning o'rtalarida sodir bo'lgan uyali aloqa xizmatlarini ko'rsatish sohasidagi faoliyat huquqi uchun nisbatan arzon litsenziyalash qo'shilishi kerak. Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 19 apreldagi 215-sonli qaroriga binoan davlat boji eng kam ish haqining 4 baravari miqdorida belgilandi. Litsenziya 5 yil muddatga berildi, bu uyali aloqa kompaniyalariga bozorda deyarli bepul ishlashga imkon berdi. Raqobatni rivojlantirishning muhim omili telekommunikatsiya sohasida yangi texnologiyalarni jahon miqyosida qo'llash bo'lib, bu uyali aloqa xizmatlari narxining pasayishiga va ularga talabning oshishiga olib keldi. Xususan, agar 1996-1997 yillarda O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo'yicha uyali telefonlarning narxi 500 dan 1000 dollargacha bo'lgan bo'lsa, bugungi kunda alohida uyali aloqa operatorlari ma'lum bir tarif rejasiga ulanganda ularni bepul berishadi. Uyali aloqa xizmatlari uchun tariflar hali ham ancha yuqori bo'lib qolmoqda, garchi so'nggi 5 yil ichida ular dollar ko'rinishida sezilarli darajada pasaygan. Bundan tashqari, eng katta pasayish operatorlar o'rtasida, birinchi navbatda Toshkent shahri va Toshkent viloyatida raqobat rivojlangan hududlarda yuz berdi. Toshkentda uyali aloqa xizmatlari bozori eng raqobatbardosh bo'lib, unda 7 ta operator-kompaniya faoliyat ko'rsatmoqda. Bu erda tadbirkorlik va davlat tuzilmalarining sezilarli darajada kontsentratsiyasi, aholining yuqori zichligi bilan bog'liq bo'lib, bu oz sonli signal uzatish moslamalari yordamida ko'plab abonentlarni qamrab olishga imkon beradi.
Dollar qiymatidagi tariflar darajasiga ta'sir qiluvchi muhim omillar valyuta kursining o'zgarishi va operatorlar sonining ko'payishi hisoblanadi. Xususan, yangi operator bozorga kirganida va so'm kursi devalvatsiya qilinganligi sababli tariflar pasaytirildi. Shunday qilib, cheklangan vaqtdan (100 kiruvchi va 100 chiquvchi daqiqa) foydalangan abonent uchun Toshkentda uyali aloqa xizmatlarining o'rtacha tariflari 1995 yildan beri 5,36 baravar kamaydi (1995 yilda iste'molchiga 200 daqiqa efir vaqti 105 dollarga, hozir esa 19,6 dollarga tushdi). Tariflarning pasayishi asosan raqobatning kuchayishi bilan bog'liq. Faqatgina 1997 yilning III choragida bozorga 4 ta raqobatchining kelishi sababli tariflar 32 foizga kamaydi. Ammo 2001 yilga kelib, ushbu bozorda bozor muhiti rivojlandi va endi yangi raqobatchilarning kelishi narxlarning sezilarli pasayishiga olib kelmaydi. Masalan, "Perfectum Mobile" operatori bozorga chiqqandan so'ng, o'rtacha tariflar atigi 1,09 dollarga (3,5 foizga) tushdi. Ko'rib chiqilayotgan bozor ishtirokchilari o'rtasidagi raqobat operatorlar tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar ro'yxatini kengaytirishga va iste'molchilarga yangi imtiyozlar berishga olib keldi. Masalan, operatorlar qamrab olgan shaharlar ("Coscom" va "Daewoo Unitel") o'rtasidagi muzokaralar uchun qo'shimcha to'lov olinmaydi, raqamni aniqlash, qo'ng'iroqni kutish va boshqalar kabi bepul xizmatlar to'plamiga kiritilgan. Raqobat muhiti hali rivojlanmagan hududlarda vaziyat biroz boshqacha. Masalan, Urganchda 1995 yil 15 fevralda ochilgan "Uzdunrobita" QK filiali 2002 yil yanvarigacha Xorazm viloyatidagi yagona uyali aloqa operatori bo'lib qoldi. Xuddi shunday holat Qoraqalpog'iston Respublikasi va Surxondaryo viloyatida ham kuzatilgan. "Uzdunrobita" qo 'shma korxonasining boshqa operatorlar erkin faoliyat ko' rsatishi mumkin bo ' lgan ushbu hududlarda monopoliyasining asosiy sabablari aholining kam daromadlari va poytaxtdan uzoqligi hisoblanadi.
Faqat bitta operator ishlaydigan joylarda vaziyatni tahlil qilish raqobatni rivojlantirish muhimligini tasdiqlaydi. Qoida tariqasida, monopolist bo'lgan kompaniya uzoq vaqt davomida amaldagi tariflarning barqarorligini saqlab qoladi. Kompaniya monopol mavqega ega bo'lgan hududlarda "Uzdunrobita" qo 'shma korxonasi filiallarining tariflari raqobat bozorida faoliyat ko' rsatayotgan kompaniya filiallarining tariflaridan ancha yuqori ekanligi aniqlandi. Masalan, monopoliyada 200 daqiqalik chiquvchi va kiruvchi aloqadan foydalanadigan abonent uchun xizmatlarning narxi raqobat bozoriga qaraganda 2 baravar yuqori edi.
Biroq, raqobatning rivojlanishi bir qator to'siqlar bilan cheklangan. Uyali aloqa operatorlarining fikriga ko'ra, ularning eng muhimlari orasida Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 24 oktyabrdagi qarori bilan kiritilgan litsenziyalar uchun yuqori davlat boji mavjud. Bugungi kunda uning hajmi respublika bo'ylab uyali aloqa xizmatlarini ko'rsatadiganlar uchun yiliga eng kam ish haqining 140 000 baravarini, cheklangan hududda faoliyat yuritayotgan operatorlar uchun esa 1000 abonentga eng kam ish haqining 5,85 baravarini tashkil etadi.
Uyali aloqa bozorining rivojlanishiga xorijiy kompaniyalarni kamsitish faktlari salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Bunga misol sifatida reklama joylashtirishda amaldagi ikki tomonlama tariflar tizimini keltirish mumkin. Shunday qilib, davlat televideniyesida biz mahalliy kompaniyalar uchun pasaytirilgan narxlardan va chet el investitsiyalari ishtirokidagi kompaniyalar uchun oshirilgan narxlardan foydalanamiz. Ochiq bozorda adolatli raqobat muhitini yaratish bunday tartiblarga mos kelmaydi.
"Uzdunrobita" qo 'shma korxonasining nazorat paketining 49 foizi 2001-yil 24-avgustgacha o' zbekiston pochta va telekommunikatsiyalar agentligiga ("o ' zap") tegishli bo 'lganligi ham ta' sir qila olmadi. Axir, ushbu bozorni tartibga solish organining xuddi shu bozor ishtirokchisining ustav kapitalida bevosita ishtirok etishi adolatsiz raqobat va ayrim korxonalar manfaatlarini lobbichilik qilishni taklif qiladi.