Iqtisodiy o’sishning mazmuni, omillari na turlari

Iqtisodiy o’sishning asosiy ko’rsatkichlari

Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo’lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo‘lgan iqtisodiy o‘sish ko‘proq tahlil qilinadi.
Iqtisodiy o‘sish bevosita yalpi ichki mahsulot miqdorining Mutlaq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko‘payishi hamda sifatining yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi.
Iqtisodiy o'sishni YAIM mutlaq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon boshiga real YAIM miqdorining ortishi orqali oMchash buning qanday maqsadda amalga oshirilayotganiga bog'liq boMadi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy o‘sishini YAIM mutlaq hajmining ortishi orqali oMchash uning iqtisodiy salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga real YAIM miqdorining ortishi orqali' olchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qolaniladi.
Mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atini tavsitlaydigan mazkur ko‘rsatkichlar: real YAIM va aholi jon boshiga real YAlMning o'sishi miqdoriy ko‘rsatkichlari bolib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini toliq hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikning haqiqiy o‘sishini to‘liq tavsiflab berolmaydi; ikkinchidan, real YA1M va aholi jon boshiga YAIMning o‘sishi bo‘sh vaqtning sezilarli ko'payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib ko'rsatilishiga olib keladi; uchinchidan, iqtisodiy o‘sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof-muhitga va insonning hayotiga salbiy ta’sirini hisobga olmaydi.
Shunga ko‘ra, iqtisodiy o'sishning barcha tavsifi yillik o'sish sur’atlarining foizdagi oMchovida to‘liq o‘z ifodasini topadi:



bu yerda,
0’S - iqtisodiy o‘sish sur’ati, foizda;
YAIMbazis davr - taqqoslanayotgan davr,yildagi real YAIM hajmi;
YAIMjonydavr-joriy davr, yildagi real YAIM hajmi.
Shuningdek, iqtisodiy o‘sish mamlakat ishlab chiqarish imkoniyatlarining kengayib borishini ham anglatadi. Milliy ishlab chiqarish natijalarining miqdor jihatidan ko‘payishi va sifat jihatidan takomillashib borishi pirovardida ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘ining o‘ng tomonga qarab siljishiga olib keladi. Aytaylik, 2014- yildagi milliy ishlab chiqarish hajmi (Y2014) 2010-yildagi (Y2oio)ga nisbatan o‘sdi. Bu o‘sish o‘z navbatida milliy ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig'ining ham kengayishiga olib keladi.
Rasmda iqtisodiy o‘sish natijasida ishlab chiqarilgan ijtimoiy mahsulot miqdori ortadi, bu esa aholi turmush farovonligini oshishiga olib keladi. Iqtisodiyot mavjud ehtiyojlami yanada to‘laroq qondirish imkoniga ega bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sishning ahamiyati to‘g‘risida gapirilganda uning darajasini ham e’tiborda tutish lozim. Iqtisodiy o‘sish sur’atlarining ahamiyatlilik darajasi turli mamlakatlar real YAIMning hajmidan kelib chiqqan holda farqlanadi. Real YAIM hajmi nisbatan kichik bolgan mamlakatlar uchun 8-10% darajasidagi iqtisodiy o'sish sur’ati me’yordagj holat sanalishi, real YAIM hajmi juda katta bolgan mamlakatlar uchun 2-3% darajasidagi iqtisodiy o‘sish sur’ati esa ahamiyatli ko‘rsatkich hisoblanishi mumkin.
Iqtisodiy o’sishning jismoniy ko’rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy o’sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy ko’rsatkichga keltirish qiyin). Qiymat ko’rsatkichlar keng qo’llaniladi, ammo har doim ham uni inflyatsiyadan to’liq «tozalash» mumkin bo’lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o’sish sur’atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi.
Iqtisodiy Oʻsish negizida iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning rivojlanishi turadi. Iqtisodiy oʻsish ishlab chiqarishning ilgʻor tuzilmasiga, yuqori mehnat unumdorligi darajasiga, ichki va tashqi bozorda talab katta boʻlgan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga, mahsulotni qulay bozorlarda sotishga tayanadi. Boshqacha aytganda, iqtisodiy Oʻsish mahsulot ishlab chiqarishning real hajmini muttasil qoʻpaytirib borish va ayni paytda jamiyat taraqqiyotida texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy tavsiflarning yaxshilanib borishini anglatadi.
Iqtisodiy Oʻsishni aniqlash va hisoblashda mamlakat iktisodiy taraqqiyotining eng umumiy koʻrsatkichi boʻlgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) asos boʻlib xizmat qiladi va iqgisodiy oʻsishning muayyan davr mobaynida real YAIM hajmining ijobiy tomonga oʻzgarishini koʻrsatadi. Iqtisodiy oʻsish surʼatlari YAIM oʻsish surʼatlarida oʻz aksini topadi.
Iqtisodiy Oʻsish mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy holatini ifodalaydi. Real YAIM hajmining oʻzgarishi mamlakat iktisodiyoti holati va dinamikasi toʻgʻrisida maʼlumot bersada, iqtisodiy Oʻsishni toʻliq aks ettirmaydi. Mas, mamlakat aholisining Oʻsish surʼati 3% ni, real YAIM ning Oʻsish surʼati ham 3% ni tashkil etdi. Bunday holatda, garchi YAIM hajmi oʻsgan boʻlsada, kishilarning daromadlari oʻzgarmay qoladi. Shu sababli iqtisodiy Oʻsishni toʻlaroq aks ettirish uchun boshqa bir koʻrsatkich — aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan real YAIMning oʻzgarishi qoʻllaniladi.
Real YAIM hajmining oʻzgarishi umuman mamlakat iqtisodiyotining muayyan davr oraligʻidagi rivojlanishini ifodalasa, aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan real YAIM hajmining oʻzgarishi iqtisodiy rivojlanishga kishilar turmush darajasi orqali baho berishga xizmat qiladi.
Mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan YAIM ishlab chiqarish omillari — yer, kapital va mehnat resurslarining oʻzaro taʼsirida shakllanadi. Bular iqtisodiy Oʻsishning miqdoriy omillariga kiradi (mas, foydalanilayotgan ekin maydonlarni kengaytirish YAIM oʻsishiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi). Ushbu omillarni ishlab chiqarish jarayoniga kengroq jalb etish natijasida yuz beradigan iqtisodiy Oʻsishekstensiv oʻsish deb ataladi.
Iqtisodiy Oʻsishning sifat omillari ham mavjud boʻlib, ularga mehnat, kapital va yer (tabiiy) resurslari unumdorligi kiradi. Sifat omillari hisobiga yuz beradigan iqtisodiy Oʻsish intensiv oʻsish deb yuritiladi.
Ishlab chiqarish omillarining cheklanganligi ekstensiv Oʻsish.ning imkoniyatlarini chegaralaydi. Shu sababli resurslar cheklanganligi sharoitida intensiv oʻsish samarali hisoblanadi. Fantexnika taraqqiyoti ham intensiv iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantiradi. Keyingi yillarda bir qator ijtimoiy qoʻrsatkichlar iktisodiy Oʻsish sharti va natijasi tarzida qaralmoqda. Oʻsish sohasida — bandlikning yukobiy dinamikasi; taqsimot sohasida — aholining real daromadlari va boshqalar bir qator koʻrsatkichlar dinamikasi; ayirboshlash sohasida — savdo va umumiy ovqatlanish moddiy bazasining rivoji, chakana savdo aylanmasi dinamikasi; isteʼmol sohasida — isteʼmolning va noishlab chiqarish jamgʻarishning oʻsishi shunday koʻrsatkichlarga kiradi. Iqgisodiy oʻsishning asosiy ijobiy tomoni — uning ishlab chiqarish va isteʼmol tuzilmasi oʻzgarishlariga taʼsir koʻrsatishidir.
Iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari ular tahlilchilar tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga mumkin bo'lgan sarmoyalarni kiritish uchun uning sog'lig'ini izohlash va baholash uchun foydalanadigan ma'lumotlar. G'oya, ularning har biri tomonidan berilgan signallarni birlashtirib, baholash va shu bilan ma'lumotlarni kuzatish va tekshirish usullarini kengaytirishdan iborat.
To'g'ri talqin ular taqdim etgan ma'lumotlardan maksimal darajada foydali bo'lish uchun kalit hisoblanadi. Ushbu ko'rsatkichlarning aksariyat qismida ularni nashr etish jadvali mavjud; Bu investorlarga prognozlarini tuzish va o'z harakatlarini rejalashtirishga imkon beradi.
Iqtisodiy o'sishning asosiy ko'rsatkichlari va ularning xususiyatlari
Yalpi ichki mahsulot (YaIM)
Bu bir mamlakat ichida ishlab chiqarilgan barcha shaxslar, kompaniyalar yoki hukumat tomonidan ma'lum bir davrda ishlab chiqarilgan, odatda, bir yil bo'lgan barcha tovar va xizmatlarning bozor qiymati.
YaIMga xususiy va jamoat iste'moli, davlat xarajatlari, investitsiyalar, xususiy zaxiralar, qurilish xarajatlari va tashqi savdo balansi kiradi.
U taqdim etgan ma'lumotlar mamlakatda ishlab chiqarish va turmush darajasi ko'rsatkichlari sifatida ishlatiladi, bu moliyaviy siyosat uchun mas'ul bo'lganlarga iqtisodiyotning o'sishi yoki pasayishini o'lchash, uni kuchaytirish yoki cheklash zarurligini yoki unga qarshi choralar ko'rish zarurligini baholash imkonini beradi. turg'unlik yoki inflyatsiyaning mumkin bo'lgan tahdidlari.
Yalpi milliy mahsulot (YaMM)
Bu ma'lum bir vaqt ichida mamlakat ichida yoki tashqarisida bo'lgan millat ishlab chiqarish omillari tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy tovar va xizmatlarning umumiy qiymatini aks ettiruvchi iqtisodiy statistika.Yalpi ichki mahsulot shaxsiy iste'mol xarajatlari, xususiy ichki investitsiyalar, davlat xarajatlari, sof eksport va rezidentlar tomonidan ularning chet elda joylashgan investitsiyalariga qarab har qanday daromadlar yig'indisi bilan hisoblanadi.
Bu erda chet el rezidenti bo'lgan fuqarolarning milliy iqtisodiyoti doirasida olgan daromadlari hisobga olinmaydi.
Yalpi milliy mahsulot, mamlakatning iqtisodiy tarmoqlarida (qishloq xo'jaligi, xizmat ko'rsatish, sanoat) olingan ishlab chiqarishni nazarda tutgan holda qimmatli umumiy ma'lumotlarni taqdim etadi va shu bilan mamlakatning butun iqtisodiy ko'rsatkichlarini baholashga imkon beradi.Inflyatsiya
Bu ma'lum bir davrda iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar narxlari darajasining doimiy o'sishi. Bu pul birligiga sotib olish qobiliyatining pasayishini aks ettiradi; bundan tashqari, bu iqtisodiyot ichidagi valyuta bozoridagi real qiymat yo'qotilishini aks ettiradi.
Pul massasining cheklanmagan o'sishi inflyatsiya darajasi va giperinflyatsiyaga olib keladi. Bular millat iqtisodiyotiga salbiy va ijobiy ta'sir qiladi.Salbiy ta'sirlar qatoriga valyuta real qiymatining pasayishi, investitsiyalarni tushirish va tejashga tovarlarning etishmasligi kiradi, bu mahsulotlar narxlarining mumkin bo'lgan o'sishi sababli impulsiv xaridlar bilan bog'liq.
Ijobiy ta'sir - bu mamlakat markaziy banklari iqtisodiyotni barqarorlashtirish va shu bilan iqtisodiy tanazzulni va ishsizlikni yumshatish maqsadida nominal foiz stavkalarini tuzatishi kerak bo'lgan variant.
Ishsizlik darajasi.U foizda ifodalangan ishi bo'lmagan ishchi kuchini ifodalaydi. Ishsizlik darajasi mamlakatdagi ishsizlar sonini iqtisodiy faol aholi soniga bo'lish yo'li bilan hisoblanadi.
Bu ko'rsatkich eng dolzarb iqtisodiy ko'rsatkichlardan biridir, chunki bu to'g'ridan-to'g'ri oilalarning farovonligini aks ettiradi. Bundan tashqari, agar uning qiymati taxmin qilingan kutgandan uzoqroq bo'lsa, u bozor xatti-harakatiga eng katta ta'sir ko'rsatadigan o'zgaruvchilar qatoriga kiradi.
Mamlakatdagi ishsizlik darajasi mumkin bo'lgan makroiqtisodiy muvozanat to'g'risida signal signallarini berishi mumkin
Iste'mol narxlarining milliy indeksi (INPC)Bu oilaviy iste'mol uchun ma'lum tovar va xizmatlar narxlarining ma'lum bir vaqt ichida ularning joriy xarajatlariga ishora qilgan holda o'rtacha o'zgarishini baholaydigan statistik ma'lumotdir.
Ma'lumotlar mamlakatning ayrim mintaqalarida uy xo'jaliklari a'zolari o'rtasida o'tkaziladigan takroriy so'rovlar orqali to'planadi. Namuna tasodifiy tanlanishi kerak, bu esa asbobga vakillik va ishonchli belgi beradi.
Ma'lumotni vaqtincha yoki fazoviy ravishda boshqa davrlar indekslari yoki chet ellarda olingan ko'rsatkichlar bilan taqqoslash mumkin. Ushbu ma'lumotlar inflyatsiya ko'rsatkichlari va hayot narxini hisoblash uchun asos sifatida ishlatiladi.
To'lov balansi (BDP)
Bu ma'lum bir davrda millat va dunyoning qolgan mamlakatlari o'rtasida amalga oshirilgan barcha pul operatsiyalariga oid bayonot.
U xorijiy yordam yoki pul o'tkazmalari uchun to'lovlarni o'z ichiga olgan tovarlar, xizmatlar va kapitalning importi va eksportidan iborat.
Mamlakatning to'lov balansi va uning sof xalqaro investitsiya holati xalqaro hisob-kitoblar deb ataladi.
Nazariy jihatdan, BOP nolga teng bo'lishi kerak, chunki sektorlar o'rtasidagi har bir almashinuv aktiv (kredit) yoki passiv (debet) sifatida hisobga olinadi, shuning uchun ular muvozanatli bo'lishi kerak.
Balansdagi nomuvofiqlik defitsit yoki profitsitni anglatishi mumkin. Ushbu jihat millatning iqtisodiy sog'lig'ini baholashda dolzarbdir.
Xavfli mamlakat
Ushbu ko'rsatkich millatga sarmoya kiritish xavfini anglatadi. Bu to'g'ridan-to'g'ri mamlakatdagi operatsion foyda yoki aktivlar qiymatiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan biznes muhitidagi o'zgarishlar bilan bog'liq.
Xatarlarni tahlil qilish bo'yicha provayderlar mamlakatdagi xavf-xatarni baholash va baholash uchun turli metodologiyalardan foydalanadilar. Bunga moliyaviy tomonga yo'naltirilgan miqdoriy ekonometrik modellar kiradi; va siyosiy tahlilga murojaat qilgan holda sifatli.Investorlar mahsulotni xedjirovka qilish orqali o'zlarini ba'zi xavf-xatarlardan, masalan, valyuta kursidan himoya qilishlari mumkin; ammo siyosiy beqarorlik kabi boshqa tavakkalchiliklarda ular o'z sarmoyalarini himoya qilishning samarali usuliga ega emaslar.Shu sababli mamlakat qarzini chuqur va batafsil tahlil qilishda foydalaniladi. Shuningdek, uning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy mavqei, natijada ushbu natijalar asosida muhim iqtisodiy qarorlar qabul qilinadi.