Iqtisodiy o’sishning mazmuni, omillari na turlari

Iqtisodiy o’sish modellari va kansepsiyasi.

Iqtisodiy o'sish modellari- bular butun iqtisodiyotning, uning tarmoqlarining, alohida xo'jalik sub'ektlarining rivojlanishi va o'sishini tavsiflovchi iqtisodiy ko'rsatkichlarning vaqt o'zgarishini tavsiflovchi iqtisodiy va matematik modellardir.
Tadqiqot ob'ekti iqtisodiy ko'rsatkichlarning vaqt bo'yicha o'zgarishi bo'lganligi sababli, model parametrlari vaqt funktsiyalari bo'lib chiqadi. Barcha parametrlar bir xil vaqt davriga tegishli bo'lgan tenglamalarda vaqt davri indeksi t amal qilmaydi.
Iqtisodiy o'sishning zamonaviy modellari ikki yo'nalish - muvozanatning Keyns nazariyasi va ishlab chiqarishning neoklassik nazariyasi asosida shakllandi. R. Xarrod (1939) va E. Domar (1947) tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy o'sishning bir-biridan mustaqil ravishda qurilgan eng oddiy modellari keng tarqalib, milliy iqtisodiyot faoliyatining Keynscha kontseptsiyasiga mos keladi.
Bu modelda davrda milliy daromadning ortishi t- bu kafolatlangan o'sish sur'ati Bu haqiqiy jamg'armalar va kutilayotgan investitsiyalar o'rtasidagi dinamik muvozanatni ta'minlaydi. Bunga avtomatik ravishda erishilmaydi, shuning uchun bunday dinamik muvozanatga erishish uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarur. Ushbu modellar asosan nazariy va mavhum tabiatga ega, ya'ni. ishlab chiqarish jarayonining eng umumiy bog'liqliklarini aks ettiradi: jamg'arish, iste'mol va kapitalning doimiy organik tarkibi bilan ijtimoiy mahsulot (milliy daromad) o'sish sur'ati o'rtasidagi.
Postkeynschilik yo‘nalishi (J.Robinson) iqtisodiy o‘sish nazariyasini tahlil qilishda ijtimoiy mahsulotning o‘sish sur’ati milliy daromadning taqsimlanishiga bog‘liq degan fikrga asoslandi. Shu bilan birga, taqsimlash kapital jamg'arish funktsiyasi bo'lib, uning jamg'arish tezligi foyda darajasi va uning milliy daromaddagi ulushini belgilaydi.
Neoklassik yo'nalish bozor tizimini o'z-o'zini tartibga solish g'oyasiga va ishlab chiqarish omillaridan eng samarali foydalanishda ifodalangan uning optimalligiga asoslanadi. Neoklassik o'sish modellari Kobb-Duglas ishlab chiqarish funktsiyasiga asoslanadi. Yuqorida ta'kidlanganidek, ular iqtisodiy o'sish omillari qatoriga ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni ham kiritadi. Shu munosabat bilan ishlab chiqarish funktsiyasi ekzogen va endogen NTP omili bilan ajralib turadi.
Zamonaviy iqtisodiyotda iqtisodiy o'sishni modellashtirishning uchta asosiy yo'nalishi mavjud:
1. Iqtisodiy o’sishning Keynscha modellari;
2. neoklassik modellar;
3. tarixiy va sotsiologik modellar.
1. Keynscha modellar makroiqtisodiy muvozanatni ta'minlashda talabning hukmron roliga asoslanadi. Hal qiluvchi element bu investitsiyalar bo'lib, ular multiplikator yordamida foydani oshiradi. O'sishning eng oddiy Keynscha modeli E. Domar modeli - bu model bir omilli (talab) va bir mahsulot modelidir. Shuning uchun u faqat investitsiyalar va bitta mahsulotni hisobga oladi. Ushbu nazariyaga ko'ra, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalaniladigan real daromadlar o'sishining muvozanat sur'ati mavjud. Bu jamg'arma darajasi va kapitalning marjinal unumdorligiga to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir. Investitsiyalar va daromadlar vaqt o'tishi bilan bir xil darajada o'sib boradi. Iktisodiy o`sish moldellari yalpi ishlab chikarishning uzok muddatli ko`payishi taklif omillariga tayangan xolda taxlil etish imkonini beradi.
Boshka iktisodiy modellar singari iktisodiy o`sish modellari xam real jarayonlarni abstrakt va soddalashgan ko`rinishda, shartli tarzda grafiklarda va tenglamalarda aks ettiradi.
Iktisodiy o`sishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. Keynscha modellarning moxiyati kuyidagicha:
 ularning barchasi Keynsning yalpi talb to`o`risididagi bosh goyasiga tayanadi. YA`ni ularni tuzishda mualliflar iktisodiyotni uzok muddatli mutanosib rivojlanishining xal kiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb karashgan;
 iktisodiy o`sishning asosiy omili investitsiyalar xisoblanadi, boshka ishlab chikarish omillari e`tiborga olinmaydi;
Keynscha iktisodiy o`sish modelidan soddarogi 40-yillarda E. Domar tomonidan taklif etilgan model xisoblanadi.
Keyns o`z taxlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta`sirini krgangani o`oldaa, yalpi taklifga ta`sirini ko`rib chikmaydi. Undan farkli tarzda Domar modelida mexnat bozorida ortikcha taklif mavjud, bu baxolarn barkaror xolatida ushlab turadi, nvestitsion lag «0» ga teng, kapital kuyilmalarni ng chegaraviy unumdorligi doimiy deb olinadi.
E.Domar investitsiyalarni xam talab xam taklif omili deb karaydi. YA`ni investitsiyalar nafakat mul’tiplikativ ta`sir ko`rsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chikarish kuvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chikarishni rivojlantiradi, tovarldar taklifini oshiradi . SHunday ekan, yalpi talabning o`sishi yalpi taklifning o`sishiga teng bo`lishi uchun investitsiyalar kanday o`sishi kerak degan savol paydo bo`ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o`z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi:
1) taklif tenglamasi;
2) talab tenglamasi;
3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama.
1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chikarish omillarining kanchaga ko`shimcha o`sishini ko`rsatadi . Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I o`ssa, yalpi ishlab chikarish K α mikdorga o`sadi:
Ys= K α , K investitsiyalar xisobiga ta`minlanganligi uchun tengikni:
Ys= I α deb yozish mumkin. , bunda,α – kapital kuyilmalar( investitsiyalar)ning chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi ishlab chikarishni 1 mlrd. so`mga oshirish uchun 4 mlrd so`m investitsiya talab etilsa α =0,25 bo`ladi.