Iqtisodiy psixologiya va

5. Iqtisodiy iqtisodiyotning qo`llanishi

Iqtisodiy psixologiya har doim ijtimoiy muammolarni tadqiq qilib kelgan bo`lib, u fanlararo aloqa (integrasiya)ni talab etadi. Chunki bunday muammolar yana qator ijtimoiy-gumanitar blok fanlarining tadqiqot predmeti bo`lib hisoblanadi. Masalan, o`tgan asrning 30-yillarda ishsizlik va qashshoqlik bo`yicha ko`plab ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar o`tkazilgan (Jahoda et al., 1970). Bu mavzu yana bir bor XX asrning 80-yillarida mutaxassislar diqqatini o`ziga qaratdi (Calvin, 1980). Qarz, oila byudjeti, soliqlar, biznesda konfidensiallik kabi iqtisodiyot bilan bog`liq bo`lgan ijtimoiy ahamiyatli muammolar tadqiqotchilar-ning e`tiborini o`ziga jalb qildi.

Bularning barchasi ijtimoiy iqtisodiyotning rivojlanishiga o`ziga xos turtki bo`ldi, chunki ularning siyosatga bevosita yoki bilvosita aloqasi bor edi. Turli siyosiy predmetlar haqidagi bahs-munozaralar iste`molchilarning ma`lum bir rollarini belgilab beradi. Masalan, atrof-muhit himoyasiga qaratilgan harakatlar va iqtisodiy boykotlar siyosiy manfaatdorlik darajasining yuqoriligi va tijorat manfaatdorligining pastligini nazarda tutadi. Iste`molchiga siyosiy ruh berilgan. Bunday jarayonlar tadqiqotchilarni individual qarorlarning hal etuvchi roli haqidagi tasavvurlardan voz kechish va keng psixologik, ijtimoiy va madaniy jarayonlarni qayta ko`rib chiqishga undaydi. Bu darajadagi muammolarning turli fanlar diqqat-e`tiborini jalb etishi va fanlararo ishlashni talab qilishi muqarrar.
Kelajakka nazar. Biz yuqorida fanlararo aloqani kuchaytirishga intiladigan va tanlov tadqiqotlariga yo`naltirilgan ikki yondashuvni bayon qilib o`tdik. Endi kelajakdagi iqtisodiy psixologiyada ular o`rtasida biron-bir aloqa o`rnatilishi mumkinmi degan masala qoladi. Alohida rivojlanishning farqi shundaki, fanlararo yondashuvlar iqtisodiyot haqida biror narsa aytmasdan turib tugab qoladi va aksincha, amaliy iqtisodiyot real dunyoga nisbatan yaroqlilik kasb eta olmaydi. Bunday ajralish juda sezilarli bo`lib, ijtimoiy fanlarda va zamonaviy ijtimoiy iqtisodiyotning o`zidagi chuqur taqsimotni aks ettiradi.
Adabiy sharh. Hozirgi kunga kelib, dunyo miqyosida iqtisodiy psixologiya sohasi bo`yicha adabiyotlar soni yetarli darajada. Shu sababli biz faqat iste`molga aloqador bo`lgan adabiyotlarning bir qismini ko`rib chiqishimiz mumkin. Amaliy xarakterga ega bo`lganligi sababli iqtisodiy psixologiya iqtisodiy muammolarga yondashuv sifatida, boshqacha qilib aytganda, nazariy pozisiyalar emas, balki tadqiqot mavzulari sifatida tashkil qilingan.
Jamg`armalar va qarz. Iste`molchilar daromadlari taqsimoti borasida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar iqtisodiy iqtisodiyotning ustuvor sohalaridan biridir. Mavjud iqtisodiy nazariyalarga asosan, jamg`armalar insonning butun hayoti davomida o`z daromadlarini taqsimlash mexanizmi sifatida ko`rib chiqiladi (Modigliani, 1970). Uorneridning (Warneryd, 1989) ta`kidlashicha, sof “monetaristik nazariya”dan tashqari boshqa barcha iqtisodiy nazariyalar psixologik o`zgarishlarga ma`lum bir rolni beradi. Bu yondashuvlar tejamkorlik, o`zini-o`zi nazorat qilish kabi shaxsiy xislatlar ta`sirini ajratib ko`rsatadi yoki organizmning psixologik mexanizmlar ta`sirini ko`tara olmaydi (idiosinkretik) deb hisoblaydi. Shu tariqa ularni me`yordagi taqsimot asosida yotuvchi ko`p sonli xato manbalari bilan bir qatorda “xatolar darajasi”gacha soddalashtiradi (reduksiyalaydi).
Bunday yondashuv makroiqtisodiy jarayonlarni oldindan aytib berish uchun mo`ljallangan bo`lib, u iste`molchilar xulq-atvori maylliklarini oldindan aytib berishi yoki siyosatning muvaffaqiyatsiz vositasi bo`lishi mumkin.
Ko`plab tadqiqotlarda xo`jalik yuritish, individual daromadlar va xarajatlar haqida tafsilotlarga boy axborotlarni to`plash, shuningdek, ijtimoiy-psixologik tavsifnomalar olish uchun so`rovnoma yoki intervyu usullari qo`llanadi. Shundan keyin moliyaviy, ijtimoiy-psixologik o`zgaruvchilar o`rtasida jamg`aruvchi xulq-atvor subyekti sifatida ular o`rtasidagi korrelyasiya aniqlanadi.
Garchi Lunt va Livingstoun<sup>v</sup> (Lunt, Livingstone, 1992) tejamkor o`zgaruvchilarni tejamkor bo`lmagan o`zgaruvchilardan farqlovchi klasterni aniqlashgan bo`lishsa-da, oldindan aytib berish sohasida alohida muvaffaqiyatga erishilmadi. Bu subyekt (predikat)lar yig`indisidan, ya`ni tejamkor bo`lmagan kishidan shaxsiy javobgarlikni o`z zimmasiga olish, ijtimoiy qo`llab-quvvatlashdan foydalanish (pul bilan bog`liq masalalarni do`stlar va qarindoshlar bilan muhokama qilish), shuningdek, moliyani boshqarishning moslashuvchan emas, balki qat`iy belgilab qo`yilgan uslubidan foydalanishga moyilligi bilan farqlanib turuvchi “tejamkor kishi”ning ijtimoiy-psixologik qiyofasi ajratib olindi. Garchi bu natijalar fikrlashga majbur qilsa-da, bu ilk tadqiqotlar moliyani boshqarish jihatlarini yanada qismli va sifatli ishlab chiqish uchun ishonchli tarzda kengaytirilishi lozim.
Iqtisodiy nazariya mustaqil bilimlar sohasi sifatida vujudga kelgan paytidan buyon “iqtisodiy inson” modelidan foydalanib kelgan. Bunday modelni yaratish individlarning xo`jalik faoliyati motivasiyasi va tanlov muammolarini tadqiq etish zarurati bilan asoslanadi. Biroq Saymonning adolatli ravishda qayd etganidek, iqtisodchilarning sa`y-harakatlari, asosan, iqtisodiy sohadagi tanlov natijalarini tadqiq etishga yo`naltirilgan, tanlovning o`zi esa, jarayon sifatida iqtisodiy tahlil maydonidan chetga chiqib qolgan. Masalan, “neoklassik nazariya mohiyatiga ko`ra, tanlov jarayonini emas, uning natijalarini tadqiq etadi”.
Iqtisodchilarning iqtisodiy tanlov mexanizmi va muammolari hamda ushbu tanlovni bilvosita ifodalovchi shartlarga e`tibori “iqtisodiy inson” klassik modelini institusionalizm doirasida qayta ko`rib chiqishni asoslab beradi. Biroq dastlab iqtisodiy insonning neoklassik modeli asoslanuvchi shart-sharoitlarni qisqacha ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan qayta ko`rib chiqish zarur.
Zamonaviy fan (makro-, mikroiqtisodiyot, psixologiya)da “iqtisodiy inson”ni belgilash uchun “ixtirochi, baholovchi, maksimallashtiruvchi shaxs” ma`nosini anglatuvchi REMM akronimi qo`llanadi.
Ushbu modelga ko`ra inson iqtisodiy ne`matlardan foyda olish yo`lida o`zini to`laqonli aql-idrok sohibi sifatida taxmin qiladi. Bu quyidagi shartlarni nazarda tutadi: [1] qaror qabul qilish uchun zarur bo`ladigan ma`lumotlar individ uchun to`laligicha ochiq bo`ladi; [2] inson iqtisodiy sohadagi faoliyati bilan “uchiga chiqqan xudbin” sanaladi, ya`ni uning xatti-harakatlari boshqa kishilarning farovonligiga qanchalik ta`sir ko`rsatishi unchalik qiziq emas; [3] axborot ayirboshlash uchun hech qanday tashqi cheklovlar bo`lmaydi (ma`lumot almashinish yuqori darajadagi foyda keltiruvchi vaziyatlarda); [4] o`z farovonligini oshirish istagi o`g`irlash yoki tortib olish shaklida emas, faqat iqtisodiy ayirboshlash ko`rinishda amalga oshiriladi.
Bunday ehtimollar zamonaviy izchil iqtisodiyot fanini mohiyatiga ko`ra “sinf taxtasi iqtisodiyoti”ga aylandi va real voqelikdan tamomila uzilib qoldi, degan tanqidning shakllanishiga sabab bo`ldi.
Biroq maqsadga muvofiqlik – bu hali iqtisodiyot vakili xulq-atvorini belgilab beruvchi xususiyatlarning barcha emas.
Lindenbergning fikriga ko`ra, insonning ikkita sosiologik modeli mavjud. Ulardan birinchisi (SRSM akronimi) – rolni bajarishga ijtimoiylashgan va jarima choralari qo`llanishi mumkin bo`lgan insondir. Bu jamiyat to`liq nazorat qiluvchi insondir.
Maqsad – to`liq ijtimoiylashuv belgilanadi. Jarayon jamiyat tomonidan yo`naltiriladi – inson unda o`ziga xos rol o`ynaydi. Nihoyat, jarima choralar qo`llash imkoniyati bu – jamiyat tomonidan nazoratdir.
Ikkinchi model (OSAM akronimi) – o`z mustaqil fikriga ega, idrokli, amalkor. Bu inson o`zini o`rab turgan tevarak-atrofning turli voqeliklariga nisbatan mustaqil fikrga ega bo`ladi. U aql-idrokli bo`lib, o`z fikriga muvofiq ish yuritadi. Biroq u iqtisodiy inson bilan hech qanday umumiy o`xshashlikka ega emas, chunki unda ixtirochilik va cheklovlar bo`lmaydi.
Bu ikki modelni taqqoslar ekanmiz, “iqtisodiy inson” kundalik bozor faoliyati jarayonidagi eng maqbul inson xulq-atvori jihatlarini o`zida mujassamlashtiradi. Vaholanki, bu jihatlar yagona emas. Sosiologik insonning xulq-atvori tavsifnomasida real jamiyatda faoliyat yurituvchi shaxsni emas, balki kishilarning o`zaro aloqalari va individual xatti-harakatlari natijasini ifodalaydi.

i