“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

 
 
1. 
O’rta asrdagi iqtisodiy qarashlarning o’ziga xos xususiyatlari. –
Arab mamlakatlaridagi iqtisodiy g’oyalar. 
Arabistonda feodal munosabatlariga o’tish va yagona davlat tashkil etish 
yangi islom dinining paydo bo’lishi bilan birga yuz berdi. Umumarab davlatning 
boshlig’i Muhammad payg’ambar ham diniy, ham madaniy ishlarni amalga oshirdi.
Bu jarag’n keyinchalik musulmon davlatlarining sig’siy va iqtisodiy qarashlariga 
katta ta’sir ko’rsatdi.
Islomning vujudga kelishi, musulmon diniy aqidalarining shakllanishi Makka 
shahrida tug’ilib o’sgan Muhammad (570-632) ismli shaxs nomi bilan bog’liqdir. 
Muhammad 610 yildan boshlab o’z diniy targ’ibotini boshlagan, barcha arablarni 
qabilasi, jinsi, ijtimoiy mavqi, iqtisodiy ahvolidan qat’i nazar yagona xudoga – 
Ollohga sig’inish va bo’ysunishga targ’ib qilgan va o’zini xudoning erdagi vakili 
“Payg’ambar” deb e’lon qilgan.
Qur’on 
va 
Ґadis musulmon ilohiyati, denyoqarashi, falsafasi, ma’naviyati, 
ahloqi, huquqi kabilarning asosi hisoblanadi. Ularda din, islohiyat, diniy e’tiqod, 
masalalari bilan birga o’z davrining ahloqiy va siyosiy an’analari, insonparvarligi, 
insonlarni qovushtiruvchi, ular o’rtasidagi ziddiyat, nizolarning oldini oluvchi, adolat 
o’rnatishga qaratilgan ahloqiy fikrlar ham keng o’rin olgan.
1
1
M.M.Xayrullaev O’rta Osiyoda ilk uyg’onish davri madaniyati. T., “Fan” nashriyoti, 1994 y. 17-18 betlar. 
21 

---

2. Qur’oni Karimdagi iqtisodiy ko’rsatmalar. 
Islom dinining muqaddas kitobi - Qur’oni Karimda (arabcha - qiroat, ya’ni 
o’qish) iqtisodiy fikr va ko’rsatmalar muayyan darajada o’z aksini topgan. Islom 
dinida Qur’oni Karim Alloh tomonidan payg’ambarimiz Muhammadga 23 yil 
davomida vahiy qilingan deyiladi. Payg’ambarimiz Muhammad Alayhissalom 570 
yili Makkada Quraysh qabilasiga mansub bo’lgan hoshimiylar xonadonida tug’ilib, 
632 yil iyun oyida Madinada vafot etdilar.
Qur’oni Karimdagi asosiy g’oyalardan biri musulmonlarning qardoshligi 
bo’lib, arab qabilalari shu bayroq atrofida birlashdilar. Unda dehqon, hunarmandlar 
mehnati, umuman xalol mehnat ulug’lanadi, barcha boylik shu asosda paydo bo’lishi 
uqtiriladi. Iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlari va usullarini tahlil qilish shuni 
ko’rsatadiki moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish va ularning iste’molida diniy 
tushunchalar, odamlarning iymon – e’tiqodi katta ta’sir kuchiga ega. Islomning 
asosiy manbai Qur’oni Karimning oyatlari bandlarning har jixatdan poklikka iymon 
va salomatligiga chorlaydi. Bu muqaddas kitobning 293 ta oyati bevosita iqtisodiy 
tafakkurga bag’ishlangan. Boshqa ko’plab oyatlarda ham qisman iqtisodiyotga 
tegishli fikrlar uchraydi.
1
 Bu muqaddas kitobda savdoga katta ahamiyat beriladi, 
sudxo’rlik (sudxo’rlik foizi)ni qoralaydi, mulkning muqaddasligi, birovning mulkiga 
xig’nat va hatto hasad qilish katta gunoh deb ko’rsatiladi. Islomda jamiyatning 
tengsizligi taqdiri azaldan deb tan olinadi, ammo halollik va to’g’rilikka buyuriladi va 
g’lg’on ishlatish, o’g’rilik va mehnatsiz daromad topish man qilinadi. Qur’oni 
Karimda qarz olish va berish, merosni taqsimlash, etim-esirlarga muruvvat, xayr-
ehson qilish, o’zaro yordam berish haqidagi g’oyalar, hamda soliq turlari va miqdori 
to’g’risidagi tushunchalar katta ahamiyat kasb etadi. Oyati karima va xadisi 
shariflarda turli kasblarni egallash, ayniqsa dehqonchilik, qo’ychilik bilan 
shug’ullanish, mehnat qilish zarurligi marhamat qilingan.
Islom aqidasida isrofgarchilikka qarshi kurash, Qur’oni Karimdagi «Englar, 
ichinglar, xadya qilinglar, ammo isrof qilmanglar» degan oyatlar asosida olib boriladi 
(bu hozirgi davrda eng asosiy muammolardan biri hisoblanadi). «Darg’ bo’yida
taxorat qilsalaringiz ham suvni isrof qilmanglar» kabi qoidalar aynan hozirgi zamon
iqtisodig’ti va ekologiyasi uchun nihoyatda ahamiyatlidir.