Iqtisodiy ta'limotlar

 
22.2. O`tish davri tavsifi va uning milliy xususiyatlari 
Ma'muriy markazlashgan iqtisodiyotning tarixiy oqibatlari, bozor 
munosabatlariga o`tish zaruriyatini anglashni va tub islohotlar boshlashni talab 
etdi. Natijada iqtisodiy munosabatlar tizimining bir shaklidan voz kechildi va 
ikkinchi shakliga yuz tutildi. Respublikadagi mavjud vaziyat iqtisodiy 
islohotlarni o`tkazishga tubdan yangicha yondashuvni sifat jihatidan yangi 
vazifalar va sharoitlarni hamda tajribalarni hisobga olishni eng muhim 
mamlakatlar salohiyatiga ko`proq tayanishni taqozo etdi. Bunday mas'uliyatli 
vazifani hal etish akademik Islom Karimov tadqiqotlarida nazariy-ilmiy 
yechimini topdi. Chunonchi, aslini olganda, gap bozor munosabatlariga o`tishda 

---

357 
o`xshashi bo`lmagan betakror andozamizni ishlab chiqish, o`z yo`limizni tanlab 
olish haqida bormoqda. Bu yo`l - uch tarkibiy qismdan iborat: 
·ijtimoiy jihatdan yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti milliy andozasi 
mohiyatining tavsifi; 
·qat'iy markazlashtirilgan ma'muriy-buyruqbozlik tizimidan xo`jalik 
yuritishning bozor munosabatlariga o`tishning eng muhim prinsiplari; 
·iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning, tanglikdan chiqib olishning 
barqarorlikni va muhim ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashning aniq 
yo`nalishlari. 
Keltirilgan tarkibiy qismlar to`g`risida respublikamiz ziyolilari, xususan 
iqtisodchi olimlar chuqur tadqiqotlarni davom ettirib, bir qator asarlarini chop 
etishdi. O`tish davri iqtisodiyotining ko`pchilik mamlakatlarga xos bo`lgan 
umumiy qoidalari va holatlari jumlasiga quyidagilar kiradi: 
·mavjud iqtisodiy tizimda yangi tizimga o`tishdagi beqarorlik, 
nomutanosiblik va muvozanatsizliklar; 
·jamiyat iqtisodiy rivojlanish yo`llarining turli-tuman xarakterdaligi; 
·mulkchilik, boshqaruv, tovar-pul munosabatlari kabi sohalarda tub 
islohotlarning zarurligi; 
·umumiy o`tish qonuniyatlari mavjudligidan qat'iy nazar, har bir 
mamlakat shart-sharoitlarini hisobga olish zarurligi; 
·eski turmush tarzi mezonlari va yangi iqtisodiy qadriyatlarning 
nomuvofiqligi, ba'zi hollarda esa, qarama-qarshi ziddiyatli tusga ega bo`lishi; 
·jamiyat a'zolari bir qismining eski mafkura iskanjasidan qutilishning 
qiyinchilik bilan ketishi, yangi iqtisodiy munosabatlarga ehtiyotkorlik bilan 
yondoshishiga qaramay, tashabbuskor, izlanuvchan, tadbirkor va taraqqiyparvar 
kishilarning tobora ortib borishi kabilar. 
Tarix tajribasiga ko`ra, madaniylashgan bozor munosabatlariga o`tish 
davrining dovomiyligi bozor iqtisodiga o`tishning qanday yo`li, andozasi 
tanlanishi kabi boshqa shart-sharoitlarga bog`liq bo`ladi. 
XX asr nihoyasiga kelib, shakllangan iqtisodiy taffakur va iqtisodiy 
taraqqiyot istiqbollari to`g`risidagi qarashlarda erkin itisodiy tartibga solish 
g`oyasi ham, markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish g`oyasi ham inqirozga 
uchraganligii bayon etilmoqda. Chunki, I.Karimov ta'kidlaganidek: Jahon 
sivilizatsiyasi ijtimoiy taraqqiyotning sifat jihatdan yangi yo`llarini ishlab 
chiqdi, tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti mana shu yo`lga asos qilib 
olingan. 
O`tish davri ko`hna Yevropa mamlakatlarida bir necha yuz yilni tashkil 
etgan bo`lsa, mustamlakachilikdan ozod bo`lgan Osiyo va boshqa qit'a 
mamlakatlarida bir necha o`n yildan iborat bo`ldi. Masalan, Buyuk Britaniya-
200 yil, Fransiya -150 yil, Germaniya va AQSH-50-100 yil. 

---

358 
Boshlang`ich 
shart-sharoitlarga 
ko`ra, 
yondoshilgan 
guruhlash 
mezoniga asosan tartiblashga solinadigan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari 
uchun 3 ta yondashuv va yana bir turdagi urinish mavjudligi I.Karimov 
tomonidan tahlil etilgan. Bular: 
1. Uzoq davom etgan evolyusion taraqqiyotni bosgan rivojlangan 
mamlakatlardagi aralash iqtisodiyot; 
2. An'anaviy (oddiy va bozor, patriarxal feodal munosabatlariga ega) 
iqtisodiyot asosida shakllanayotgan madaniylashgan bozor munosabatlari; 
3. Rejalashtirilgan buyruqbozlik iqtisodiyoti negizida shakllanayotgan 
bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat; 
4. Sotsializm g`oyalarini samarali bozor iqtisodi vujudga keltirish bilan 
qo`shib olib borishga urinayotgan sotsialistik iqtisodiyotning Xitoycha yo`li. 
Yuqoridagi yondoshuvlar asosidagi tahlillar ko`rsatishicha, bozor 
munosabatlarining rivojlanishi birorta ham mamlakatda benuqson va tekis 
kechmagan. 
Bozor mexanizmlarini ideallashtirish ham katta xato bo`ladi. 
Shuning uchun ham "O`zbekiston tanlab olgan yo`l respublika va uning 
xalqining manfaatiga nihoyatda mos keladigan ijtimoiy jihatdan yo`naltirilgan 
bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan iqtisoddir", - deb ta'kidlaydi 
I.Karimov. 
Ijtimoiy 
yo`naltirilgan 
bozor 
iqtisodiyoti 
iqtisodiy 
rivojlanish 
samaradorligini ijtimoiy kafolatlar va ijtimoiy adolat bilan bog`lash maqsadini 
ko`zlaydi. 
Mamlakatimizda ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini batamom 
shakllanishi uchun zarur bo`lgan vazifalar nechog`lik tez hal etilishi o`tish davri 
davomiyligini belgilaydi: 
Birinchi galdagi asosiy vazifa-mulkdor singari masalasining tubdan hal 
etilishi, boshqacha aytganda xususiy mulkchilik yetakchiligidagi ko`p ukladli 
iqtisodiyotning barpo etilishi. 
2.Haqiqiy raqobat muhitini shakllantirish. 
3.Keng tarmoqli bozor infratuzilmasini (fond va moliya muassasalari, 
tadbirkorlarga xizmat qiluvchi boshqa muassasalarni) rivojlantirish. 
4.Tashqi 
iqtisodiy 
faoliyatda 
ma'muriy 
cheklashlar 
orqali 
boshqarishdan iqtisodiy tariflar yo`li bilan boshqarishga, ya'ni jahonda qabul 
qilingan ma'rifiy shakllarga o`tish. 
5.Milliy valutani erkin muomaladagi valutaga almashtirish masalasini 
hal etish orqali valuta tizimi va bozorini erkinlashtirish. 
6.Xorijiy samaradorlarning O`zbekiston bozorida faoliyat ko`rsatishi 
uchun kafolat va imtiyozlar va rag`batlantirishni kuchaytirish. 
7.Korxonalarning xo`jalik favoliyatiga noo`rin aralashuvning cheklab 
qo`yilishi. 

---

359 
8.Xo`jalik yurituvchi subektlarning o`z faoliyati uchun iqtisodiy va 
moliyaviy ma'suliyatning oshirilishi. Bankrotlik instituti ahamiyatini oshirish. 
Bozor iqtisodiyotiga o`tishning milliy xususiyatlari akademiklar 
S.S.G’ulomov, M.Sharifxo`jayev, professorlar A.O`lmasov, N.To`xliyev, 
Yo.Abdullayev, Sh.Shodmonov, A.Razzoqov kabilarning tadqiqotlarida batafsil 
bayon etilgan. 
Biroq, bozor iqtisodiyotiga oid tushunchalarni bayon etishdagi 
yondoshuvlarda ayrim farqlar ham mavjud. Masalan, prof. Razzoqov A.A. 
bozor munosabatlarining 3 ta shakli mavjudligini qayd etadi. Bular: 
1.Yovvoyi bozor (dastlabki paytlarda); 
2.Ma'muriy-buyruqbozlik bozori (sobiq SSSR va sotsialistik deb atalgan 
mamlakatlarda); 
3.Boshqariladigan bozor (hozirgi deyarli barcha rivojlangan yetakchi 
mamlakatlarda). 
Ayni paytda prof. A.O`lmasov ta'kidlashicha, "Tarixan bozor 
iqtisodiyotining 2 turi bo`lgan: yovvoyi va madaniylashgan bozor iqtisodiyoti". 
Umuman olganda, barcha tadqiqotlar I.Karimov asarlaridagi ilmiy-
nazariy qoidalarni chuqurroq va kengroq sharhlash vazifasini hal etganligini 
ta'kidlash lozim.