Iqtisodiy ta'limotlar

17.3. J.Robinsonning iqtisodiy ta'limoti 
Joan Vayolet Robinson (1903-1983) Kembrij universitetini bitirgan va 
A.Marshall maktabining taniqli vakili va davomchisidir. 1965-1971 yillar shu 
universitetda professor lovozimida dars bergan. Uning dastlabki asari 
"Nomukammal raqobatning iqtisodiy nazariyasi" 1933 yili, ya'ni muallif 30 
yoshligida yozilgan va unga mashhurlik keltirdi. Asardagi bosh g`oya 
monopoliyalar faoliyatida bozorlar jihatini aniqlashdir. Bu sharoitdagi raqobat 
iqtisodiyotdagi muvozanatni buzadi va nomukammaldir (Chemberlinda-
monopolistik). Dastlabki vazifa: o`z mahsulotiga ega bo`lgan ishlab 
chiqaruvchi monopolistik baholar belgilanishining mexa-nizmini aniqlash. 
Bahoning miqdori, sotuvchi o`rnatgan shu bahoda xaridorning mahsulotni sotib 
olish va monopol foyda tabiati o`rnatiladi. Ammo, Robinson xonimning 
mantiqiy fikrlashi Chemberlinnikidan farq qiladi. Robinson fikricha, 
nomukammal raqobat tufayli, avvalo raqobatli xo`jalik tizimi normal 
muvozanat holatining butunlay buzulishi va yo`nalishi, Hatto yollanma 

---

298 
mehnatning "ekspluatatsiya"sidir. Chemberlin esa bu masalani bozorning tabiiy 
muvozanati bilan chambarchas bog`liqdir deb qaragan. 
Robinson monopoliyaga salbiy munosabat bildirib, uni bozor 
sharoitdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni izdan chiqaruvchi omil sifatida 
qaraydi. 
Asardagi asosiy g`oyalar quyidagilardan iborat. 
Tadbirkorlar nomukammal raqobat sharoitiga nisbatan mukammal (sof) 
raqobat sharoitda ishlab chiqarishni monpollashtirishdan kamroq manfaatdor 
bo`ladilar. Chunki, nomukammal raqobat sharoitida ayrim firmalar optimal 
ko`rsatgichlarga erisha olmaydilar, samarasiz (kam samara bilan) faoliyat 
ko`rsatadilar, shu sababli monopolist mahsulot chiqarishni cheklash bilan o`z 
mahsuloti narxini oshirish imkoniyatigagina ega bo`lmasdan, balki sohadagi 
ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirish yo`li bilan ishlab 
chiqarish xarajatlarini pasaytirishi mumkin.
Monopoliya ishlab chiqarish mahsulotining xuddi 
shunga o`xshash boshqa maxsulotdan sezilarli ajralib 
turishini talab etadi yoki boshqacha aytganda, 
differensiatsiya ro`y beradi; boshqa qo`shimcha sharoit 
ham zarur unga ko`ra firma -monopolist optimal 
hajmdan 
ortiqroq 
bo`lgan 
ko`rsatgichlar 
bilan 
xarakterlanishi kerak. 
Nomukammal raqobatli monopolistik bozorda 
aniqlashni talab etuvchi bir qancha sharoitlar yuzaga 
keladi. Agar bozor bir-biri bilan raqobat qiluvchi 
cheksiz 
ko`p 
xaridolardan 
emas, 
balki 
ayrim 
yakkayuyagona xaridorlar birlashmasidan iborat bo`lgan holatda sotib 
olinadigan mahsulot qancha bo`lishi mumkindir. Bu sharoit talab 
konsentratsiyasi bo`lib bozorda ko`p sonli mayda sotuvchilar va yakkayu-
yagona xaridor faoliyat ko`rsatadi. Bu holatni monopsoniya, ya'ni xaridor 
monopoliyasi deyiladi. 
Yuqorida barcha g`oyalar jamlanib, real hayotda nomukammal 
raqobat sharoitida ishlab chiqarish omillari ekspluatatsiyasi tendensiyasi paydo 
bo`lishiga yordam beradi. Bu xolat avval o`zaro raqobatlashgan kupgina 
firmalarni yutib yurovuchi yirik birlashmanig paydo bo`lishi bilan yanada 
kuchayadi. Boshqaruv birligi hajmi (ko`rsatkichi) ning yiriklashuvi(yakka 
boshqaruv) boylikni taqsimlashdagi adolatsizlikni yanada kuchayishini zaruriy 
ravishda keltirib chiqaradi. Bu ancha inqilobiy g`oya bo`lib, Chemberlinning 
monopoliya istiqboli to`g`risidagi optimistik fikricha qarshidir. 
Ishlab chiqarishning monopolizatsiyasi muammosi bilan "samaradorlik 
yoki adolat" degan dilemmani (ya'ni unisi yoki bunisi) yechish zarurati ilgari 
suriladi.