Iqtisodiy ta'limotlar

20.4. Ekonometrikaning hozirgi zamon asosiy yo`nalishlari 
Yuqorida iqtisodiyotdagi matematik uslublar to`g`risida fikr yuritgan 
edik (Kurno, Tyunen). Unda iqtisodiyotni dastlab matematika, statistikadan 
foydalanib tahlil etish usullari berilgan. XX asrda bu yo`nalish yana yuqori 
bosqichga ko`tarildi. Bu yo`nalishning muhim xususiyati shuki, uning 
namoyandalari iqtisodiy ta'limotlar va iqtisodiy tahlillarda matematika 
uslublarini keng qo`llaydilar, iqtisodiyotga liberal yondoshuv mavjud. 
Davr taqozosi tufayli iqtisodiyotdagi ekonometrika yo`nalishi ham 
tobora rivojlanib, takomillashib bormoqda. Evolutsiya davomida uning 
namoyandalari qo`llaydigan tushunchalar o`zgarmoqda, bugungi kunga kelib 
miqdoriy tahlil usullari ham rivojlanmoqda, tahlil sohasi ham kengayib 
bormoqda. quyidagi omillar bu yo`nalishning rivojini zarur qilib qo`ydi: 
1. Tahlilning matematik va statistik uslublarining rivoji, ayniqsa 
matematik programmalash, turli o`yinlar nazariyasi, matematik statistikaga oid 
ishlarning ko`payishi; 
2. Ilmiy-texnika taraqqiyotining rivoji, fanning yangi tarmoqlarining 
paydo bo`lishi, xususan kibernetika, elektron-hisoblash texnikasi, komp'yuterlar 
tizimi, iqtisodiyot sohasidagi informatsiyaning tobora ko`payishi, bu 
informatsiyani tayyorlash, uzatish, qabul qilish va qayta ishlash hajmlarining 
keskin ortib ketishi; 
Umuman hozirgi davrda hayotni, uning muhim qismi bo`lgan 
iqtisodiyotni bu yo`nalishsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Shu sababli ekonometrika 
ham ilmiy, ham amaliy jihatdan muhim bo`lib qoldi. 

---

326 
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Lozanna universiteti professori 
L.Valras kapitalistik iqtisodiyotning "umumiy iqtisodiy muvozanati" modelini 
qurdi. Bu yo`nalish Valras ishining davomchisi, italiyalik olim Vilfredo Pareto 
(1848-1923) tomonidan keng rivojlantirildi. U "eng yuqori naf" nazariyasini hal 
etish, iste'mol ne'matlarining nafi (foydaliligi)ni hisoblash uchun harakat qildi 
va matematik usullardan keng foydalandi. Pareto o`z tahlili asosiga daromad 
miqdori va tovarlar bahosini qo`ydi. 
Iste'mol ne'matlari to`plami turlicha bo`lishi tabiiy. Shu sababli Pareto 
"ideal muvozanat" sxemasini oladi, bunda avtomatik ravishda paydo bo`ladigan 
"xususiy muvozanat" har bir iste'molchining optimal tanlovidan vujudga keladi. 
Bu usul bilan Pareto "eng yuqori naf" nazariyasini boshi berk ko`chadan olib 
chiqa olmadi, lekin uning "afzal ko`rish" va "loqaydlik egri chiziqlari" 
nazariyasidan ekonometrik tadqiqotlarda foydalanib kelinmoqda. U Valrasning 
umumiy iqtisodiy muvozanat nazariyasini takomillashtirishga harakat qildi. U 
ustozidan farqli ravishda ishlab chiqarish funksiyasining mahsulot chiqarish 
hajmiga bog`liqligi koeffitsientining o`zgarishi mumkinligini tan olgan. "Pareto 
qonuni"da kapitalistik mamlakatlarda aholi daromadlarining taqsimlanish 
giperbolasining tenglamasi beriladi (1897). 
Foydalilik (naf) funksiyasini topish uchun ne'matlar to`plami afzalligi 
konsepsiyasi Jon fon Neyman tomonidan yanada rivojlantirildi. U o`yin 
nazariyasiga asoslanib, individuumning maksimum yutuqqa intilishi sharoitidan 
kelib chiqib, iste'molchining o`zini tutish modelini ishlab chiqdi. Bunda 
ne'matlar foydaliligi konsepsiyasi psixologik talabni qondirish mezonlari bilan 
bog`lab o`rganiladi. 
R.Xuker (Buyuk Britaniya) tomonidan korrelatsion 
tahlil o`tkazilgan, bunga rus statisti A.A.Chuprov ham 
ancha hissa qo`shgan. Ekonometrika alohida ilmiy 
yo`nalish sifatida iqtisodiy nazariya, matematika va 
statistikadan 20-30 yillarda ajralib chiqdi, bu xususan 
G.Mur va G.Shuls (AQSH) asarlari tufayli ro`y berdi. 
"Ekonometriya" matni birinchi bor pol'shalik iqtisodchi 
P.Chompa (1910) tomonidan ishlatildi (ekonometrika va 
ekonometriya iboralari teng kuchli hisoblanadi), ilmiy 
qo`llanuvga esa norvegiyalik iqtisodchi R.Frisk (1926) kiritdi. U I.Fisher, 
I.Shumpeter, Ch.Rouz va boshqa amerikalik olimlar bilan birga "Xalqaro 
ekonometriya jamiyati"ning tashkilotchisi hamdir (1930). Bu jamiyat 1933 
yildan "Ekonometrika" jurnalini nashr etadi. 
U.Mitchell va u boshqargan "iqtisodiy barometrlar"ning Garvard 
maktabi vakillari ham bu yo`nalishga katta hissa qo`shmoqdalar. Keyingi 
davrda italiyalik iqtisodchilar E.Barone va M.Pantaleoni, amerikalik I.Fisher,