Iqtisodiy ta'limotlar

14.3. U.Jevons va L.Valrasning marjinalistik g`oyalari 

---

286 
Uilyam Stenli Jevons (1835-1882) London uni-
versitetida matematika va kimyo fanlaridan tahsil olish 
bilan birga siyosiy iqtisodni ham qiziqib o`rgangan. 
1863 yilda Manchester shahridagi kollejga siyosiy iqti-
sod o`qituvchisi bo`lib ishga kirdi. Oradan ko`p vaqt 
o`tmasdan iqtisodiy mavzudagi uning asosiy asarlari 
e'lon qilindi. Ular quyidagilar: "Siyosiy iqtisod nazari-
yasi" (1871) va "Fan tamoyillari" (1874) va boshqalar. 
XIX asrning oxirigacha U.Jevons va uning as-
arlari o`zining kuchli matematik ifodasi tufayli o`quvchilar tomonidan 
to`liq e'tibor bilan qabul qilinmadi. Lekin uning g`oyalaridagi subektivizm 
asosiy ilmiy asarlarida aniq o`z o`rnini topgan edi. Masalan, iste'mol, talab, 
foydalilik haqida o`z holicha tushunchalar berish bilan birga U.Jevons to-
varlar narxi uning me'yoriy foydaliligi bilan funksional bog`liqdir deb 
ko`rsatadi. Shuningdek olim klassiklarning raqobat haqidagi fikrlarini 
qo`llab, sotuvchi va oluvchi o`zaro muloqatda bo`lib kerakli ma'lumotni 
bir-biridan olishi mumkin deb ko`rsatadi. 
Natijada u quyidagi xulosa keltirib chiqaradi: 
bozordagi sotuvchilar (subyektlar) insonlar ehtiyoji 
uchun zarur bo`lgan tovarlarni muhayo qilib, ularning 
iste'mollarini to`laroq qondiradilar. Shu fikri bilan U. 
Jevons dastlabkilardan bo`lib me'yoriy tahlilni may-
donga tashlaydi va marjinalizm asoschilaridan biriga 
aylandi. U(1834-1910) marjinalizmning Lozanna 
(Shveytsariya) deb ataluvchi maktabi asoschisi 
hisoblanadi. Unga keyinchalik Pareto, Italiyadan Boro-
ne, shvetsiyalik Kassel', amerikalik Leontyev va boshqalar qo`shildi. 
L.Valrasning "Sof iqtisodiy fan elementlari" (1874) asari iqtisodiyot bilim-
lari olamida matematikaning shaxdam qadamlariga asos soldi. Shu sababli 
u matematik maktabning davomchisi hamdir. Har qanday iqtisodiy tahlilni 
matematik izohlashga intilish bu maktab va uning izdoshlarining xarakterli 
xususiyati hisoblanadi. Valrasning fikricha, har qanday iqtisodiy nazari-
yani faqat matematika asosida qisqa, aniq va ochiq isbotlash mumkin. Un-
ing o`zi matematika ni yaxshi bilgan va Kurnoni o`zining ustozi deb 
hisoblagan holda undan ilhomlangan. 
Keyinchalik "eng yuqori foydalilik" (naf) deb atalgan tushunchani 
L.Valras "noyoblik" (rarete) deb izohlaydi. Buni u miqdor iste'molning 
kamayuvchi funksiyasidir deb ifodalaydi (ya'ni biror noz-ne'matning