«iqtisodiy xavfsizlik» kafedrasi «iqtisodiy xavfsizlik» fanidan kurs ishi mavzu: Iqtisodiy xavfsizlik va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish. Bajardi

4. Iqtisodiyotni tartibga solishda monetar nazariya va siyosatning ahamiyati
Bugungi kunda iqtisodiyotni monetar boshqarishning pul nazariyasi, inflyatsiya bilan kurash muammolari 1976-yilgi Nobel mukofoti sovrindori amerikalik Milton Fridman boshliq Chikago maktabi olimlari tomonidan zoʻr berib ishlab chiqilmoqda.
Monetar nazariya burjua iqtisodiy nazariyasi shakllanishi paytida paydo boʻldi. Oʻsha mahalda “pul neytralligi” kontseptsiyasi umumiy iqtisodiy ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi “boʻlmasligini” va demak, kapitalizmning hayotbaxshliligini isbotlashda asos boʻlib xizmat qilgan edi. XX asrning 20-yillarida boshqarishning monetar usullari koʻpchilik iqtisodchilar tomonidan “abadiy farovonlikka” erishish vositasi sifatida baholandi. Ammo mazkur usul 30- yillar sinoviga bardosh bera olmadi. Hatto ular 1929-1933-yillardagi iqtisodiy inqirozning va undan soʻng uzoq davom etgan tanazzulning asosiy sabablaridan biri boʻldi. Xuddi mana shuning uchun pul keynscha modelning muhim tarkibiy qismi boʻlsa ham ushbu modelning koʻplab oʻziga xos jihatlari monetar omillar taʻsirini yetarlicha eʻtiborga olmadi. Pul jarayonlarining bunday nazarga ilinmasligi, ularning mumkin boʻlgan taʻsirini mensimaslik iqtisodiy siyosat masalalari boʻyicha tavsiyalarda yorqin namoyon boʻldi, ushbu tavsiyalar sarmoyalar mul tiplikatorining sodda sxemasiga asoslangan edi. Biroq kamomadli moliyaviy taʻminlash amaliyoti pul sohasi beqarorligiga va inflyatsiya jarayonlarining kuchayishiga olib keldi. Shuning uchun 50-yillardan boshlab monetar tahlilni faollashtirish zarurati paydo boʻldi. Ayniqsa, 1971-1973-yillardagi iqtisodiy hamda valyuta inqirozlari inflyatsiya bilan kurashning va iqtisodiyotni boshqarishning monetar usullarini dolzarb qilib quydi. Ayni 50- yillarning boshlaridan pul nazariyasi keynschilar va M. Fridman boshliq monetarchilar oʻrtasidagi kurash maydoniga aylandi. Monetarchilar pulni xoʻjalik tuzilmasining muhim qismi, pul-kredit siyosati esa iqtisodiyotni boshqarishning eng samarali usuli, deb hisoblaydilar. Fridman keynscha kontseptsiyaga mantiqiy muqobil boʻlgan nazariya yaratish maqsadida pulning miqdor nazariyasi asosiy qoidalariga yangicha taʻrif berdi va asosiy eʻtiborni inflyatsiyaga qaratdi. U inflyatsiyani sof pul muammosi sifatida koʻrib chiqdi. Uning fikricha, bu muammoni monetar tadbirlar tizimi yordamida hal qilish mumkin.
Monetar nazariya tahlil sohasi boʻlib, u iqtisodiy muvozanat va oʻsishning umumiy muammolari hamda pul va bank mexanizmi ishlashi maxsus masalalari qoʻshilgan joyda yotadi. Monetar soha pul agregati koʻrsatkichlari oʻrtasidagi sababiy va funktsional bogʻliqliklar, shuningdek, ularning xoʻjalik tizimi monetar elementlari bilan oʻzaro taʻsiri muammolari, uning asosiy yoʻnalishi boʻlib xizmat qiladi. “Monetar siyosat” tushunchasi deganda esa davlatning pul-kredit sohasida boshqaruvchilik tadbirlari majmui tushuniladi. Shuning uchun keynschilik va monetarizm bahsida asosiy eʻtibor pulning ahamiyatiga va pulkredit sohasidagi siyosatga qaratiladi. Masalan, keynscha yondashuv iqtisodiy konʻyunktura va xoʻjalik rivoji surʻatlari ragʻbatlantirilishini kundalik boshqarish vositasi sifatida puldan tezkor foydalanish gʻoyasini oʻzida aks ettiradi. Monetarizm pul sohasida bunday harakatlarni qoralaydi. Monetarizm tarafdorlarining fikriga koʻra, bunday siyosat xoʻjalik ziddiyatlari va mutanosibliklari kuchayishiga hamda bozorning oʻz-oʻzidan barqarorlashtiruvchilar harakatining qiyinlashuviga olib keladi.
Ayirboshlash tenglamasi yoki Fisher formulasi - monetarizmning asosiy tenglamasidir:
MV = R x Q
bu yerda: M - pul taklifi;
V - daromadlar doiraviy aylanmasida pul muomalasi tezligi;
R - baholar darajasi, aniqrogʻi, ishlab chiqarish natural hajmi har bir birligining sotiladigan oʻrtacha bahosi;
Q - ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning natural hajmi.
MV - jami ishlab chiqarilgan boyliklarni sotib olishga xaridorlar xarajatlarining umumiy sarfi boʻlsa, RQ esa ushbu boyliklarni sotgan sotuvchilarning umumiy daromadini bildiradi. Agar MV bir yilda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarga sarflangan umumiy xarajatlar boʻlsa, u holda u nominal SMM (sof milliy mahsulot)ga teng boʻlishi kerak, yaʻni SMM = R x Q.
Shuning uchun monetarchilar pul massasi oʻsish taʻsir sohasini obligatsiyalar xarid qilish va undan soʻng foiz stavkasini pasaytirish bilan cheklab qoʻyish oʻrniga pul taklifining kengayishi ham real, ham moliyaviy aktivlarning barcha turlariga, shuningdek, ishlab chiqarishning joriy hajmiga boʻlgan talabni oshiradi, deb hisoblaydilar. Demak, M ning ortishi yoki R ning, yoki = ning, yoki boʻlmasa biror nisbatda ham R, ham = ning ortishiga olib keladi; M ning kamayishi esa teskari natijani beradi.
Fridman nazariyasiga muvofiq, pul qoldiqlari boshqa aktivlar bilan taqqoslanadigan aktiv sifatida koʻrib chiqiladi. Ushbu nazariya oqim sifatida emas, balki zaxiralar tariqasida talqin qilinadi. Pul daromadi - bu oqimdir va uni biror vaqt oraligʻida aniqlash mumkin. Pulning oʻzi esa zaxiradir, yaʻni muayyan bir vaqtda mavjud biror miqdordir. Zaxirani orttirish uchun kishilar oʻz xarajatlarini kamaytiradilar yoki oʻzlarining pul boʻlmagan aktivlarini pulga almashtiradilar. Zaxiralarni qisqartirish uchun esa ular aksincha ish tutadilar,
Fridman pulga boʻlgan turli moliyaviy yangiliklar, moliyaviy aktivlarning daromadliligi Markaziy bank faoliyati taʻsiri ostida oʻzgarishi mumkin, deb hisoblaydi. Biroq shunga qaramasdan kishilar baribir pul taklifini nazorat qiluvchi sarmoyalarning barqarorligi saqlanib qolgan davrda oʻz pul mablagʻlarini yalpi milliy mahsulot (YaMM)ning biror muayyan ulushi darajasida ushlab turishga harakat qiladilar. Agar pulga boʻlgan talab barqaror miqdor boʻlsa, unda Markaziy bank taklifni barqaror saqlab qolgan holda jami talab ham barqaror boʻladi. Shunday qilib, bank zaxiralarining oʻsish surʻatlarini va pul taklifini boshqarish Markaziy bankning muhim vazifasi boʻlishi lozim.
Bundan davlatning jami talabni boshqarish buyicha ikki siyosati, yaʻni fiskal va kreditpul siyosatlari kelib chiqadi.
Iqtisodiyotni boshqarishning monetar yondashuviga muvofiq bozor mexanizmi kamchiliklarini toʻgʻrilash emas, balki uning ishlashi uchun eng yuksak darajada barqaror moliyaviy sharoitlarni taʻminlash muhim vazifa hisoblanadi. Ushbu maqsadda pul birligi xarid kuchi va valyuta kursi barqarorligi ular uchun muhim jihatlardir. Shuning uchun ular fiskal siyosatning resurslarni qayta taqsimlash va barqarorlashtirish vositasi sifatidagi ahamiyatiga kam eʻtibor beradilar. Ularning fikricha, siqib chiqarish effekti sababli fiskal siyosat mutlaqo yaramaydi. Ular quyidagicha fikr yuritadilar: davlat obligatsiyalar sotib, yaʻni pulni aholidan qarzga olib, byudjet kamomadini hosil qiladilar. Bunda davlat fondlar uchun xususiy biznes bilan raqobatli kurashga kirishadi.
Shu tariqa davlat qarzlari pulga boʻlgan talabni kengaytiradi, foiz stavkasini oshiradi va, demak, koʻp miqdordagi xususiy kapital mablagʻlarni siqib chiqaradi, aks holda ular foydali boʻlar edi. Demak, monetarchilar fikricha, byudjet kamomadining jami xarajatlarga boʻlgan taʻsiri pirovard natijasini oldindan aytib boʻlmaydi yoki u sezilmaydi. Agar kamomad yangi pullarni muomalaga chiqarish bilan qoplansa, siqib chiqarish effekti sodir boʻlmasligi mumkin va kamomaddan soʻng iqtisodiy faoliyatning kengayishi yuz berishi mumkin. Ammo bunday kengayish faqat qoʻshimcha pullar yaratish tufayligina amalga oshadi.
Monetarizm nazariyasiga muvofiq iqtisodiy beqarorlik aksariyat hollarda iqtisodiyotning ichki oʻzgaruvchanligiga nisbatan notoʻgʻri pul-kredit boshqarilishi tufayli yuzaga keladi: birinchidan, oʻzgaruvchan vaqt laglari mavjudligi. U shuni bildiradiki, bunda pul-kredit taʻsiri bevosita berilsa-da, pul taklifidagi oʻzgarishlar nominal SMMga uzoq va nomaʻlum vaqt oraligʻidan soʻng taʻsir koʻrsatadi. Shuning uchun vaqt lagining nomaʻlum muddatida, monstarchilar fikricha, iqtisodiyotni davriy (tsiklik) yuksalish va pasayishga moslashtirish uchun diskret pul-kredit siyosatidan foydalanish aksincha samara berishi va davriy (tsiklik) tebranishlarni kuchaytirishi mumkin. Ikkinchidan, Federal zaxira tizimi foiz stavkasini barqarorlashtirishga urinib, iqtisodiyotni beqarorlashtirish va inflyatsiya jarayonlarining kuchayishiga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun monetarchilar hukmron pul-kredit muassasalari foiz stavkasini barqarorlashtirish oʻrniga pul taklifi oʻsishi surʻatlarini barqarorlashtirishlari zarur, degan xulosaga keldilar. Bunga bogʻliq holda M. Fridman monetar qoidalarni2 qonun yoʻli bilan belgilash taklifi bilan chiqdi, unga koʻra pul taklifi har yili YaMM oʻsishi mumkin boʻlgan surʻatda oshishi, yaʻni pul taklifi barqaror ravishda yiliga 3-5%ga kengayishi, lozim.
Demak, monetarchilar fikriga koʻra, pul taklifini berilgan surʻatda doimiy ravishda oshirib borish, xarajatlarni har qanday inflyatsiya yoʻli bilan oshirish mablagʻlar yetishmasligi tufayli oʻz-oʻzidan yoʻqolib ketadi.