"iqtisodiyot asoslari" fanidan mavzu: "bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlarning shakllanishi"

4-chizma. Taklif bopyicha narx egri chizigpi.
Chizmadan koprinadiki, tik opqda muayyan tovarlar taklifi hajmining koppayib borishi, yotiq opqda esa mahsulot birligiga boplgan narx darajasining oshib borishi aks ettirilgan. Taklif bopyicha narx egri chizigpi (R1R2) bozor narxining tovarlarning ommaviy taklifiga bogpliqligini ifodalaydi.
Monopolistlar mahsulotlarning sunpiy taqchilligini vujudga keltirish maqsadida opz tovarlari sotish hajmini ataylab qisqartiradilar. Bozorda tovarlarning etishmasligi monopol yuqori narxlarning opsishiga olib keladi.
Monopoliyalar narxni oshirishning har bir yangi jarayonida tovarlarni ishlab chiqarish va sotish hajmini qisqartirishdan koprilgan zararni hisobga oladi. Daromaddan bunday yopqotishlarning oldini olish maqsadida ular yangi narxlarni yanada yuqori darajada belgilaydilar. Shu bilan bir vaqtda monopoliyalar mahsulotlarning qisqargan hajmini sotishdan olingan tushum yopl qopyilgan yopqotishni qoplashi hamda daromad miqdorining opsishini tapminlashini nazorat qilib turadilar.
Monopsoniya sharoitida narxning shakllanishi. Monopsoniya mayda tovar ishlab chiqaruvchilardan tovarlarning katta hajmini sotib olib, talab bopyicha narx qonunidan opziga xos tarzda foydalanadi.
Ommaviy talab bopyicha narxning opzgarishi quyidagi miqdoriy bogpliqlikni aks ettiradi: taklifga nisbatan xaridorlarning ommaviy talabi qanchalik katta boplsa, bozor narxi darajasi shunchalik yuqori bopladi va aksincha, talabning kamayishi bilan bozor narxi pasayib boradi. Bu bogpliqlik 5-chizmada yaqqolroq aks ettirilgan.
5-chizma. Talab bopyicha narx egri chizigpi
Chizmadan koprinadiki, tik opqda muayyan tovarlarga talab hajmining koppayib borishi, yotiq opqda esa mahsulot birligiga boplgan narx darajasining oshib borishi aks ettirilgan. Talab bopyicha narx egri chizigpi (R1R2) bozor narxining xaridorlarning ommaviy talabiga bogpliqligini ifodalaydi.
Monopsonist opzi uchun zarur boplgan tovarni, masalan qishloq xopjaligi xom ashyosini oldindan past narxlarda sotib olib, uning katta miqdordagi zahirasini tayyorlab qopyadi. Bu esa unga yangi hosilning yigpim-terimi davrida opzi sotib olayotgan xom ashyoga monopol past narxlarni oprnatish imkonini beradi. Bunday past narxlarda monopsonist juda katta foyda oladi. Sunpiy ravishda sotilayotgan mahsulot ortiqchaligi hududining vujudga keltirilishi xarid narxlarining navbatdagi pasayishiga olib kelib, natijada monopsonistning foydasi oshib boradi. Bunga gparb mamlakatlari monopsoniyalari tomonidan ancha vaqtdan buyon Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari tadbirkorlari va mayda tovar ishlab chiqaruvchilaridan sotib olinayotgan arzon xom ashyoni misol tariqasida keltirish mumkin. Afrikadan anpanaviy tarzda eksport qilinuvchi bir qator tovarlar (choy, kofe, kakao va h.k.)ga ham azaldan opta past narxlar oprnatib kelinadi.
Bir vaqtning opzida monopoliya va monopsoniya hisoblanuvchi firma opzining daromadini «narxlar qaychisi» usuli orqali ahamiyatli darajada oshiradi. Bunda monopol yuqori va monopol past narxlardan foydalanilib, ular oprtasidagi farq xuddi qaychining ikkita kesuvchi tomoni bir-biridan uzoqlashgandagi singari kattalashib boradi. Narxlarning bunday harakati tovarlar ortiqchaligi va taqchilligi hududlarining kengayishiga asoslanadi. U sanoatning kopplab qayta ishlovchi korxonalari uchun xosdir. Bu korxonalar opzlarining tayyor mahsulotlariga undirma sanoat tarmoqlarida oprnatilgan narxlarga nisbatan bir necha marta yuqori narx oprnatadilar.
XX asrning ikkinchi yarmida AQSh, Franstiya, Buyuk Britaniya va boshqa gparb mamlakatlarida agrobiznes sohasining kengayishi bilan narxlar qaychisi asosiy usullardan biriga aylanib, uning yordamida yirik firmalar oprta va mayda fermerlarni qishloq xopjaligi ishlab chiqarishidan siqib chiqardilar.
Oligopoliya sharoitida narxning shakllanishi. Oligopoliya sharoitida narxning shakllanishi tarmoqdagi tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan qopllaniluvchi «ergashish» hamda «inkor etish» hatti-harakatlari orqali izohlanadi.
«Ergashish» holatida bir oligopolist tomonidan narx bopyicha qilingan opzgarish (narxning pasayishi yoki oshirilishi)ga qolgan oligopolistlar tomonidan ham ergashish, yapni shunday opzgarishlar qilish kuzatiladi. Odatda, bozorda opz tovarlariga narxni pasaytirish orqali istepmolchilari soni hamda sotish hajmini oshirishga qaror qilgan oligopolist hatti-harkatiga javoban qolgan oligopolistlar ham narxlarni pasaytiradilar. Natijada narxning umumiy pasayishi ropy berib, bozordagi ulush oldingi holda qoladi, yapni oligopolistning hatti-harakati samara bermaydi.
«Inkor etish» holatida bir oligopolist tomonidan narx bopyicha qilingan opzgarish (narxning pasayishi yoki oshirilishi)ga qolgan oligopolistlar tomonidan inkor etish, yapni hech qanday javob opzgarishlari qilmaslik kuzatiladi. Koppincha bunday holat oligopolist tomonidan opz tovariga narxni oshirgan chogpida ropy beradi, yapni qolgan oligopolistlar tovarlari narxlarini oshirmaydilar. Natijada, narxni oshirgan oligopolist opz istepmolchilarini yopqotib, bozordan siqib chiqariladi.
Yuqorida bayon etilgan holatlar natijasida oligopolist-firmaning talab egri chizigpi «siniq egri chiziq» koprinishini oladi (6-chizma). Bunday holatni birinchi boplib XX asrning 40-yillarida amerikalik iqtisodchi p.Suizi tavsiflab bergan.
Chizmadan koprinadiki, dastlab oligopolist firmaning mahsulotiga talab egri chizigpi D1D1 koprinishida boplib, R0 narx darajasida Q0 sotish hajmini tapminlar edi. Oligopolist-firma opz tovari narxini R1 darajaga pasaytirishi talabni opstirib, mahsulot hajmini Q1 ga qadar oshirishi kopzda tutilar edi. Biroq, boshqa oligopolistlarning «ergashish» hatti-harakatini tutishi, yapni ularning ham opz tovarlari narxini pasaytirishi natijasida talab egri chizigpining «sinishi» ropy berib, u endi D1ED2 koprinishini oladi. Oqibatda sotish hajmi oldingi Q0 darajasida qolgani holda tovarning narxi pasayib, oligopolistlar opz foydalarining maplum bir qismini yopqotadilar.