Iqtisodiyot asoslari

Monopol renta
 - tabiiy iqlim sharoitlari o’ziga xos bo’lgan hududlarda erga 
ishlov berish natijasida vujudga keladi. Bunday hududlarda etishtirilgan 
mahsulotlar boshqa hududlarda etishtiril-masligi bilan farqlanib, bu xil mahsulotlar 
(choy, kofe, sitrus mevalar) doimo yuqori talab bilan iste’molchilar tomonidan 
sotib olinadi. Bu esa ushbu mahsulotlarga yuqori narx darajasini va monopol foyda 
olish imkonini belgilab beradi. 
Undirma sanoatdan olinadigan renta
- er osti boyliklariga, ularning sifati va 
qazib olish xarajatlariga mos tarzda olinadigan rentadir. 
Qurilish uchastkalaridan olinadigan renta
erning tabiiy hosildorligi uchun 
olinadigan rentadan farq qilib uning joylashgan o’rniga bog’liq bo’ladi. Agar er 
yirik shaharlarga, transport yo’llariga va noyob tabiatli hududlarga qanchalik yaqin 
bo’lsa, undan olinadigan renta miqdori shunchalik yuqori bo’ladi.
Ma’lumki er taklifi cheklangan, unga bo’lgan talab esa muttasil o’sib 
boradi.Erga bo’lgan talab va uning taklifining o’zgarib turishi natijasida er narxi 
ham o’zgarib turadi. Er narxi renta miqdoriga to’g’ri mutanosiblikda, foiz 
darajasiga nisbatan esa teskari yo’nalishda o’zgaradi. Er narxini quyidagi 
hisoblashlar asosida aniqlashimiz mumkin bo’ladi: 
R 
 
 
En q --- x 100%
 
 
 
F 
 
 
En - er narxi; 
 
 
R - er rentasi 
 
 
F - foiz stavkasi. 
 
Er narxi darajasiga er maydonining joylashgan o’rni, erning hosildorligi, er 
maydonining 
muqobil 
ishlatish 
imkoniyatlari 
mavjudligi, 
infratuzilma 
ob’ektlarining etarlicha rivojlanganligi kabi omillar ta’sir ko’rsatadi. Er taklifining 
cheklanganligi undan samarali foydalanish yo’llarini izlab topishni talab etadi. 
Ishchi kuchi bozori, xususan ishchi kuchi taklifi xususiyatlari shundan 
iboratki, xodim qancha vaqt ishlashni va qancha vaqtni dam olish va muqobil 
mashg’ulotlarga ajratishni o’zi hal qiladi. Mehnat bozorida “o’rin almashtirish 
samarasi va daromad samarasi” amal qiladi. 
Mehnat resurslarini sifat jihatdan takomillashtirish iqtisodiyotning o’sish 
sur’atlari bilan bevosita bog’liqdir. Shuning uchun ham mamlakatda mehnat 
bozorini, mehnatni boshqarish institutlarini va uning iqtisodiy - huquqiy 
mexanizmlarini yaratish eng asosiy vazifalardan biridir. Mehnat bozori va uning 
normal faoliyat ko’rsatishi quyidagi omillarga bog’liq: 
- aholi soni, yoshi va jinsiy tarkibi; 
- ish bilan bandlikdagi hududiy va tarmoq o’zgarishlari; 

---

33 
- qo’shimcha ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish mexanizmi; 
-  ishlab chiqarish hajmi, uning o’sish sur’ati, ishlab chiqarish tarkibi; 
- ishlab chiqarish kuchlarining hududiy joylashuvi; 
- mehnat resurslarini boshqarishning zamonaviy usullari va boshqalar. 
Amaliyotda aholining “to’la ish bilan bandligi” degan tu-shuncha bor. Lekin 
bunday natijaga o’z - o’zidan erishib bo’lmaydi, chunki 100% aholining 
ishlamoqchi bo’lgan qismini deyarli ish bilan band qilib bo’lmaydi. Shuning uchun 
ham ma’lum miqdorda aholining ishsiz bo’lishi iqtisodiy jihatdan normal holdir. 
Ishsizlar
- bu ishchi kuchining bir qismi bo’lib, ijtimoiy ishlab chiqarishda 
band bo’lmagan lekin ishlashni xohlovchi va ish qidirayotganlardan iborat. 
Ishsizlikning quyidagi turlari mavjud: