Iqtisodiyot asoslari

Xo’jalik yuritishning bozor tizimi 
 
Bozor tizimi xususiy mulkning ustunligi, ijtimoiy mehnat taqsimoti, pul 
yordamida amalga oshiriluvchi ayriboshlash munosabat-larining keng rivojlanishi 
bilan tavsiflanadi. Boshqa ijtimoiy tizim kabi u doimo rivojlanib boradi. An’anaviy 
jamiyatda vujudga kelgan bozor asta sekinlik bilan xususiy tadbirkorlikka 
asoslanuvchi Yaxlit kapitalistik tizimga aylanib bormoqda. 
Bozor munosabatlari mohiyatini aniqlashtirishda "bozor" tushun-chasi 
ikkiyoqlama ma’noga ega ekanligini e’tiborga olish lozim. Birinchidan, bozor 
ayriboshlash va muomala sohasida vujudga keluvchi sotish munosabatlarini ifoda 
etadi. Ikkinchidan, bozor iqtisodiy faoliyat jarayonlarini qamrab oluvchi, insonlar 
o’rtasida vujudga keluvchi iqtisodiy munosabatlar tizimini ifoda etadi. U turli 
mulkchilik shakllari, tovar - pul munosabatlari va moliya - kredit tizimidan 
foydalanishga asoslangan iqtisodiyotning amalda bo’lishining murakkab 
mexanizmi sifatida maydonga chiqadi. Muomala sohasidan tashqari bozor 
munosabatlari o’z ichiga quyidagilarni ham qamrab oladi: 
• bozor asosida ikki ishtirokchi o’rtasida vujudga keladigan ijara 
munosabtlari; 
• ikki mahalliy va xorijiy xo’jalik yurituvchi o’rtasida vujudga keladigan 
ayriboshlash munosabatlari; 
• mehnat birjalari orqali ishchi kuchini yollash va undan foydalanish; 
• kredit munosabatlari; 
• bozor infratuzilmasining amalda bo’lish jarayoni va shu kabilar. 
Bozorning mohiyati uning funksional vazifalarida yaqqolroq namoyon bo’ladi. 
Bozorning muhim funksiyalari sifatida quyidagilarni keltirib o’tish mumkin: 
▪ tovar ishlab chiqarishni tartibga solish funksiyasi.
U tovarga talabning 
o’sishida ishlab chiqaruvchilarning mahsulot ishlab chiqarish o’lchamlarini 
oshirishlarida va narxni ko’tarishlarida, natijada esa ishlab chiqarish hajmining 
qisqarishida ifodalanadi; 
▪ rag’batlantirish funksiyasi.
Narxlarning pasayishi sharoitida ishlab 
chiqaruvchilar ishlab chiqarishni qisqartira boshladilar va bir paytning o’zida 
mehnatni tashkil etishni takomillashtirish, yangi texnika va texnologiyani joriy 
etish orqali, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish imkoniyatlarini izlay 
boshlaydilar; 
▪ ishlab chiqarilgan mahsulotning ijtimoiy ahamiyatini belgilash funksiyasi.
Ushbu funksiya ishglab chiqarish tanqisligi kuzatilmagan hollarda amalda bo’ladi 
(iste’molchida tanlash imkoni mavjud bo’lsa, bozorda bir necha ishlab chiqaruvchi 
faoliyat ko’rsatsa va ular o’rtasida musobaqa mavjud bo’lsa); 
▪ muvofiqlashtirish yoki tartibga solish funksiyasi.
Bozor yordamida 
iqtisodiyotdagi asosiy mikro va makroiqtisodiy nisbatlar o’rnatiladi; 

---

15 
▪ xo’jalik faoliyatini demokratlashtirish funksiyasi.
Bozor mexanizmi vositasida
ijtiomiy ishlab chiqarish yashovchan bo’lmagan iqtisodiyot elementlaridan xalos 
etiladi va shu asosda tovar ishlab chiqaruvchi-larning tabaqalanishi amalga oshadi. 
Bozor iqtisodiyotining amalda bo’lishi umumiylikda bozor tizmini tashkil 
etuvchi uning ma’lum elementlarining mavjud bo’lishini taqozo etadi. bozor 
iqtisodiyotining muhim tashkil etuvchilari bo’lib quyi-dagilar hisoblanadi: 
• ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarning mavjudligi; 
• iqtisodiy alohidalashuv yoki xilma xil mulk shakllari, xususan xususiy