Iqtisodiyot” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishi

Ishsizlikning namoyon bo’lish xususiyatiga ko’ra turlari:
Friksion ishsizlik;
Tarkibiy ishsizlik;
Siklik ishsizlik;
Ixtiyoriy ishsizlik;
Muassasaviy ishsizlik;
Hududiy ishsizlik;
Yashirin ishsizlik;
Turg’un ishsizlik;
Friksion ishsizlik, bu ishsizlikning qisqa muddatli ishsizlik turi bo’lib, ish joyini o’zgartirganda yuzaga keladigan ishsizlik turidir. Bu toifaga kasbini o’zgartirganda, birinchi marta mehnat bozoriga kirib kelganlar, doimiy yashash joyini o’zgartirganlar kiradi. Ishsizlikning bu tizimi har qanday ijtimoiy tizimda har qanday iqtisodiy darajada mavjud. Kasaba uyushmalarining ish tanlashlari ham friksion ishsizlikni keltirib chiqaradi. Friktsion ishsizlikka yangi joyga ko‘chib o‘tishi natijasida asosiy ish joyini vaqtincha yo‘qotgan, lekin faol ish qidirayotganlar kiradi.
Bularga quyidagilarni kiritish mumkin:
- o‘z xohishi bilan ish joyini o‘zgartirganlar;
- ishdan bo‘shatilganligi tufayli yangi ish joyi qidirayotganlar;
- vaqtinchalik ish joyini yo‘qotganlar;
- birinchi marta ishga joylashish uchun ish qidirib yurgan yoshlar.
Bu turdagi ishsizlar u yoki bu sababga ko‘ra ish joyini yo‘qotganlar bo‘lib, har doim mavjud bo‘ladi va mehnat bozorini to‘ldiradi. Friktsion ishsizlik muqarrar hisoblanadi, chunki ko‘pchilik ishlovchilarda kam haq to‘lanadigan ish joyidan, ko‘proq haq oladigan ishga o‘tishga xohish bo‘ladi.
Tarkibiy ishsizlik - iste‘molchi talabi va texnologiyadagi o‘zgarishlar oqibati hisoblangan tarkibiy o‘zgarishlar natijasida kelib chiqadi. Tarkibiy ishsizlar maxsus tayyorgarlik qilmasdan, yangi ish turiga ko‘nikma hosil qilmasdan ish topa olmaydilar. Friktsion ishsizlik qisqa muddatli tavsifga ega bo‘lsa, tarkibiy ishsizlik esa uzoq muddatga cho‘zilib jiddiy ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Tarkibiy ishsizlik, nu davomiyligi bo’yicha uzoq muddatli hisoblanib, asosan, ishsizlaring malakasiga mos keladigan ish o’rnini mavjud emasligidir. Bu yangi texnologiyalarni joriy etilishi, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, mehnat zaxiralarini soni va malakasi doimiy ravishda qayta ko’rib chiqish bilan bog’liq. Bunda yangi doimiy kasb paydo bo’ladi va ilgari keng tarqalgan ba’zi kasblarga talab bo’lmay qoladi. Buning oqibatida keraksiz bo’lib qolgan ishchi kuchi struturaviy ishsizlikni keltirib chiqaradi. Tarkibiy ishsizlik - iste‘molchi talabi va texnologiyadagi o‘zgarishlar oqibati hisoblangan tarkibiy o‘zgarishlar natijasida kelib chiqadi. Tarkibiy ishsizlar maxsus tayyorgarlik qilmasdan, yangi ish turiga ko‘nikma hosil qilmasdan ish topa olmaydilar. Friktsion ishsizlik qisqa muddatli tavsifga ega bo‘lsa, tarkibiy ishsizlik esa uzoq muddatga cho‘zilib jiddiy ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Mavsumiy ishsizlik, ma’lim bir ish turi va ishchilarga bo’lgan talabning mavsumiy o’zgarishiga qarab o’zgarishini anglatadi. Bu mavsumiy ishda bo’lganlarning mavsum tugagach ishchining ishsiz qolishi. Mavsumiy ishsizlikdan zarar ko’rgan ishchilarga kurort ishchilari, instruktorlar, muzqaymoq sotuvchilari, paxta teruvchilar, dehqonlar kabiklardir. Ko’pincha rasmiy ishsizlik statistikasida mavsumiy ishsizlikni hisobga olgan holda tuziladi va mavsumiy tuzilgan ishsizlik deb ataladi.
Davriy ishsizlik, mamlakatda ishlab chiqarish hajmining pasayishi natijasida ishchi kuchiga bo’lgan talabning kamayishi va ishsizlarning paydo bo’lishidir. Davriy ishsizlik bu iqtisodiyotning jiddiy ijtimoi-iqtisodiy muammolarining biri hisoblanadi. Davriy ishsizlikda ishlashni xohlaydigan va bunga salohiyatlikishilar ishsiz bo’lishga majburdir, chunki ishlab chiqarishning umumiy tanazzuli tufayli ishchi kuchi iqtisodiyotga kerak bo’lmay qoladi.
To’liq bandlik tushunchasi mehnat bozorida ishsizlarning mavjud bo’lmasligi tushiniladi. Iqtisodchilarning fikricha mehnat bozorida friksion va tarkibiy ishsizlikning mavjud bo’lishi tabiiy jarayon bo’lib, to’liq bandlik ishchi kuchining 100 foizdan kam qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq qilib aytganda, to’liq bandlik sharoitida ishsiuzlik darajasi tarkibiy va friksion ishsizlar soniga teng bo’lishi.
Ishsizlik darajasi bu ishsizlikning o’lchov birligi bo’lib, mehnatga layoqatli kishilarning qanday qismi ishsiz qolganini bildiradi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra 2021-yilda butun dunyo bo’ylab 214.21 mln ishsizlar mavjud. Bu ko’rsatkich 2020-yilga nisbatan 9.46 mln kishiga kam, ammo 2018-yilga nisbatan 29.43 mln kishiga ko’pdir. Ishsizlikning eng yuqori ko’rsatkichlari Afrika qit’asiga to’g’ri kelmoqda. Janubiy Afrikada ishsizlik ko’rsatkichi 2021-yilda 33.56% ni tashkil etgan. Mamlakatda ishsizlik darajasi ko’rsatkichi mamlakat joylashgan o’rni va qo’shni mamlakatning rivolangan darajasiga bog’liq.
O’zbekistonning har bir fuqarosi uchun qonuniy ravishda va uning kundalik hayotida mulkka ega bo’lish, iqtisodiy faoliyatda to’la erkin bo’lish, o’zi mehnat qiladigan sohani va ish shaklini tanlashda erkin bo’lish huquqi ta’minlanishi darkor. Mehnat qilish huquqi, tadbirkorlik ila shug’ullanish imkoniyati hamda o’z mehnatidan daromad olish huquqi mehnatga yaroqli aholining ish bilan bandligi muammosini hal etish bilan chamcharchas bog’liq. Mavjud muammoni hal etib berishda mehnat sotsiologiyasining roli kattadir.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan xulosa qilib aytganda, mehnat sotsiologiyasi jamiyat iqtisodiy hayotini rivojanisida muhim ahamiyatga egadir. Shu jihatdan mehnat sotsiologiyasi iqtisodiyot sotsiologiyasi bilan chambarchas bog’liqdir. Iqtisodiy munosabatlar tarkibini o’rganishda mehnat sotsiologiyasining ahamiyati beqiyosdir.
Tsiklli ishsizlikning mavjudligi jiddiy makroiqtisodiy muammodir, makroiqtisodiy beqarorlikning namoyon bo'lishi, resurslarning vaqtincha ish bilan bandligini tasdiqlaydi.
Ishsizlikning iqtisodiy va iqtisodiy bo'lmagan oqibatlarini ajratib ko'ring, ular ham individual darajada, ham jamoat darajasida namoyon bo'ladi.
Ishsizlikning iqtisodiy bo'lmagan oqibatlari ish yo'qotilishining psixologik va ijtimoiy va siyosiy oqibatlaridir. Shaxsiy ishsizlikning iqtisodiy bo'lmagan oqibatlari shundaki, agar odam uzoq vaqt ish topolmasa, bu ko'pincha psixologik stress, umidsizlik, asabiy (o'z joniga qasd qilishgacha) va yurak-qon tomir kasalliklari, oilalarning buzilishiga olib keladi. Barqaror daromad manbaini yo'qotish odamni jinoyatchilikka (o'g'irlik va hatto qotillik), asotsial xatti-harakatga undashi mumkin.
Jamiyat darajasida, bu, avvalambor, siyosiy qo'zg'olonlargacha bo'lgan ijtimoiy keskinlikning kuchayishini anglatadi. Katta depressiyadan chiqish uchun yangi kelishuv siyosatini ishlab chiqish va olib borish sababini tushuntirgan Amerika prezidenti Franklin Delano Ruzvelt, tasodif emas, chunki uning asosiy muammosi katta ishsizlik edi (bu davrda AQShda har to'rtinchi ishsiz edi), deb yozgan edi. "Umidsizlik inqilobining oldini oling." Darhaqiqat, harbiy to'ntarishlar va inqiloblar yuqori darajadagi ijtimoiy va iqtisodiy beqarorlik bilan bog'liq. Bundan tashqari, ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari mamlakatda kasallanish va o'limning o'sishi, shuningdek jinoyatchilikning ko'payishi hisoblanadi. Ishsizlik harajatlari, shuningdek, ta'lim, o'qitish va ma'lum bir malaka darajasining berilishi bilan bog'liq bo'lgan, natijada ularni qo'llashga qodir bo'lmagan odamlarga etkazilgan va shuning uchun qaytaradigan xarajatlar bilan bog'liq bo'lgan jamiyat zararlarini ham o'z ichiga olishi kerak.
Shaxsiy darajadagi ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari daromadning yoki daromadning bir qismini yo'qotish (ya'ni hozirgi daromadning pasayishi), shuningdek, malakaning yo'qolishi (ayniqsa yangi kasblardagi odamlar uchun juda yomon) va shuning uchun kelajakda yuqori haq to'lanadigan, obro'li ish topish imkoniyatlarining pasayishi (t. .e kelajakdagi daromadlar darajasining pasayishi).
Umuman olganda, jamiyat darajasida ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari yalpi ichki mahsulotning etishmovchiligidan, real YaIMning potentsial yalpi ichki mahsulotidan pastligidan iborat. Tsiklli ishsizlikning mavjudligi (haqiqiy ishsizlik darajasi tabiiy darajadan oshganda) resurslar to'liq ishlatilmaganligini anglatadi. Shuning uchun haqiqiy YaIM potentsialdan kamroqdir (resurslar to'liq ishlaganda YaIM). Haqiqiy YaIMning potentsial yalpi ichki mahsulotdagi farqi (bo'shliq) real va potentsial yalpi ichki mahsulotning potentsial yalpi ichki mahsulot qiymatiga nisbati foizida hisoblanadi:
YaIMning farqi = (Y - Y *) / Y * * 100%,
Bu erda Y haqiqiy yalpi ichki mahsulot va Y * - potentsial yalpi ichki mahsulot.
Bir necha o'n yilliklar davomida AQSh statistikasini o'rganish asosida empirik ravishda ishlab chiqarishdagi ortda qoladigan (o'sha paytda YaMM) va tsiklik ishsizlik darajasi o'rtasidagi bog'liqlik prezidentning iqtisodiy maslahatchisi J.Kennedi, amerikalik iqtisodchi Artur Oukun tomonidan keltirildi. 60-yillarning boshlarida u ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi va potentsialning pasayishi va tsiklik ishsizlik darajasi o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan formulani taklif qildi. Ushbu qaramlik "Ouken qonuni" deb nomlanadi.

Tenglamaning chap tomonida yalpi ichki mahsulotdagi farq formulasi mavjud. O'ng tomonda, u haqiqiy ishsizlik darajasi, u * tabiiy ishsizlik darajasi, shuning uchun (u - u *) - tsiklik ishsizlik darajasi, Ouken koeffitsienti. Ushbu koeffitsient, agar haqiqiy ishsizlik darajasi 1 foiz darajaga oshgan bo'lsa, potentsialga nisbatan haqiqiy ishlab chiqarish hajmi (ya'ni, bo'shliq qancha foizga o'sayotganligi) ni ko'rsatadi. bu davriy ishsizlik darajasining o'zgarishiga YaIMning kechikishining sezgirlik koeffitsienti. O'sha yillarda AQSh iqtisodi uchun, Ouken hisob-kitoblariga ko'ra, bu 2,5% ni tashkil etgan. Boshqa davlatlar va boshqa vaqtlar uchun u har xil bo'lishi mumkin. Tenglamaning o'ng tomonidagi ifoda oldida minus belgisi haqiqiy YaIM va tsiklik ishsizlik darajasi o'rtasidagi bog'liqlik aksincha ekanligini anglatadi (ishsizlik darajasi qancha yuqori bo'lsa, potentsialga nisbatan haqiqiy YaIM shuncha past bo'ladi).
Har qanday yilning real yalpi ichki mahsulotidagi kechikishni nafaqat potentsial ishlab chiqarishga, balki o'tgan yildagi real YaIMga nisbatan ham hisoblash mumkin. Ushbu hisoblash uchun formulani ham A.Ouken taklif qilgan:

bu erda Yt - bu yilning yalpi ichki mahsuloti, Yt - 1 o'tgan yildagi haqiqiy YaIM, ya'ni. Tenglamaning chap tomonida yalpi ichki mahsulotning yillar bo'yicha taqsimot formulasi mavjud, u t - bu yilning joriy ishsizlik darajasi, u t - 1 o'tgan yildagi haqiqiy ishsizlik darajasi, 3% - potentsial yalpi ichki mahsulotning o'sish sur'ati, chunki:
a) aholi sonining ko'payishi; b) kapital-ishchi kuchining ko'payishi; v) ilmiy-texnik taraqqiyot; 2 - ishsizlik darajasi 1 foiz darajaga ko'payishi bilan haqiqiy YaIM necha foizga qisqarishini ko'rsatadigan koeffitsient (bu ishsizlik darajasi 1 foiz darajaga oshgan bo'lsa, haqiqiy YaIM 2 foizga kamayadi). Ushbu koeffitsient Ouken tomonidan Amerika iqtisodiyoti uchun empirik (statistik) ma'lumotlarning tahlili asosida hisoblab chiqilgan, shuning uchun u boshqa davlatlar uchun har xil bo'lishi mumkin.