Iqtisodiyot” kafedrasi “menejment” fanidan Oʻquv-uslubiy majmua

8.4. Xodimlarni rejalashtirish
Ish oʻrni — ishlab chiqarish makonining bir qismi boʻlib, unda barcha asosiy va yordamchi texnologik usqunalar, moslamalar, asboblar, ish mebellari va maxsus qurilmalar joylashgan boʻladi va ular muayyan turdagi ishlarni bajarish uchun moʻljallangan boʻladi. Ish oʻrni ichida ish zonasi ajratiladi, bu uch oʻlchovli makon boʻlib, uning doirasida xodimning barcha asosiy mehnat harakatlari amalga oshiriladi. Bu zona ish oʻrninint eng faol qismi hisoblanadi va uni tashkil etishga alohida talablar qoʻyiladi: insonning antropometrik va biomexanik parametrlariga mos kelishi, fiziologik jihatdan oqilona ish vaziyatini, tana a’zolarinish mehnat ashyolariga, asbob yoki mashinalar va mexanizmlarni boshqarish organlarigacha boʻlgan masofa, shuningdek mehnat harakatlarining xavfsizligini va mehnat sharoitlarining zararsizligini kafolatlash. Ish oʻrni va ish zonasini tashkil etishga qoʻyiladigan talablarni fanning maxsus tarmogʻi — ergonomika tomonidan ishlab chiqiladi. Bu fanning vazifasi — insoning mehnat jarayonlaridagi funktsional imkoniyatlarini oʻrganish va eng maqbul mehnat sharoitlarini yaratish yuzasidan tavsiyanomalar ishlab chiqishdir. Bu sharoitlar asbob-uskunalar, mehnat sharoitlari va texnologiyalarning tuzilishi inson organizmining psixo-fiziologik xususiyatlariga mos kelishishini ta’minlaydi.
Bugun ish oʻrinlari bir qator belgilarga koʻra tasniflashgiriladi. Ular mexanizatsiya darajasi boʻyicha guruhga boʻlinadi: qoʻl, mashina-qoʻl va mexanizatsiyalashtirilgan, avtomatlashtirilgan va apparaturali ish oʻrinlari.
Qoʻl ishida ish oʻrinlaridagi barcha mehnat jarayonlari qoʻl bilan amalga oshiriladi, qoʻl asboblari qoʻllaniladi, mehnat ashyolarini oʻzlashtirishning asosiy energiya manbai odamning jismoniy kuchi hisoblanadi.
Mashina-qoʻlda ish bajariladigan ish oʻrinlarida mehnat buyumlariga mexanizmlar bilan ishlov berish (oʻzgartirish) va tashqi energiya (elektr, issiqlik, kinetik) hisobiga, lekin bevosita xodimning ishtiroki bilan ishlov berish kiradi.
Mexanizatsiyalashtirilgan ish oʻrinlari qoʻl va mashina-qoʻdtsa ish bajariladigan ish oʻrinlaridan shu bilan farq qiladiki, asosiy texnologik jarayoilar toʻla-toʻkis mashinalar va mexanizmlar bilan amalga oshiriladi, xodim zimmasida esa faqat mashinalarni boshqarish qoladi, ya’ni insonning quvvati boshqaruvga sarf etiladi, mehnat buyumini oʻzgartirish esa uning zimmasiga kirmaydi. Mexanizatsiyalashtirilgan ish oʻrinlariga yarim avtomatlarda ishlaydigan stanokchilar, avtotransport haydovchilari, ekskavator yoki buldozer mashinistlari, quduqlar qaziydigan parmalovchi ustalar va boshqa koʻpgina kasblar va ish turlarini bajaradigan xodimlarning ish oʻrinlari kiradi. Bu yerda mashina avtomat tarzida emas, balki insonning doimiy boshqaruvida ishlaydi.
Avtomatlashtirilgan ish oʻrinlarida butun texnologik jarayoni stanok, mashina yoki avtomat tarzida harakat qiladigan agregat yordamida inson ishtirokisiz amalga oshiriladi, xodim zimmasida faqat avtomatni ishga tushirish va toʻxtatish uning ishini nazorat qilish va zarur boʻlganda sozlash va yarim sozlash ishlari qoladi. Xodimnint anchagina vaqti boʻshab qoladi, bu vaqgdan koʻp stanokli xizmat koʻrsatishda va mehnat unumdorligini oshirishda foydalanish mumkin boʻladi.
Apparaturali ish oʻrinlari turli apparatlar bilan jihozlangan boʻlib, ular yordamida issiqlik, elektr, kimyoviy va biologik energiya hisobiga mehnat buyumiga ta’sir koʻrsatiladi. Avtomatlashgan jarayonlarda boʻlgani kabi xodim faqat apparaturalar bajaradigan jarayonlarni kuzatadi va nazorat qiladi, zarurat tugʻilganda ularni tartibga soladi.