Iqtisodiyot” kafedrasi “menejment” fanidan Oʻquv-uslubiy majmua

2 – jadval. Korxona salohiyati qobiliyati konturining matritsasi

Indikatorlar Korxona salohiyati raqobotbardoshligi darajasi	KR		KT		KE		KD		KU
	1		2		3		4
	nisbiy birlik	ballar	nisbiy birlik	ballar	nisbiy birlik	ballar	nisbiy birlik	ballar	nisbiy birlik	ballar
1.Jahon etakchiligi	KR1	KR1b	KT1	KT1b	KE1	KE1b	KD1	KD1b	KU1	KU1b
2.Jahon standartlari	KR2	KR2b	KT2	KT2b	KE2	KE2b	KD2	KD2b	KU2	KU2b
3.Xalq xoʻjaligi etakchiligi	KR3	KR3b	KT3	KT3b	KE3	KE3b	KD3	KD3b	KU3	KU3b
4.Xalq xoʻjaligi standarti	KR4	KR4b	KT4	KT4b	KE4	KE4b	KD4	KD4b	KU4	KU4b
.Sohaviy yetakchilik	KR	KRb	KT	KTb	KE	KEb	KD	KDb	KU	KUb
6.Sohaviy standart	KR6	KR6b	KT6	KT6b	KE6	KE6b	KD6	KD6b	KU6	KU6b
7.Chegaraviy daraja	KR7	KR7b	KT7	KT7b	KE7	KE7b	KD7	KD7b	KU7	KU7b
8.Korxona	KR8	KR8b	KT8	KT8b	KE8	KE8b	KD8	KD8b	KU8	KU8b

3 – jadval. Korxona salohiyatining rezervlari va yoʻqotishlari

Indikatorlar Korxona salohiyatining yoqotishlari va rezervlari	KR		KT		KE		KD		KU		Barcha rezervlar va yoʻqotishlar
	1		2		3		4				6
	Nisbiy birlik	ballar	Nisbiy birlik	ballar	Nisbiy birlik	ballar	Nisbiy birlik	ballar	Nisbiy birlik	ballar	ballar
REZERVLAR
1.Jahon etakchiligi	RKR1	RKR1b	RKT1	RKT1b	RKE1	RKE1b	RKD1	RKD1b	RKU1	RKU1b	R1b
2.Jahon standarti	RKR2	RKR2b	RKT2	RKT2b	RKE2	RKE2b	RKD2	RKD2b	RKU2	RKU2b	R2b
3. Xalq xoʻjaligi etakchiligi	RKR3	RKR3b	RKT3	RKT3b	RKE3	RKE3b	RKD3	RKD3b	RKU3	RKU3b	R3b
4. Xalq xoʻjaligi standarti	RKR4	RKR4b	RKT4	RKT4b	RKE4	RKE4b	RKD4	RKD4b	RKU4	RKU4b	R4b
.Sohaviy yetakchilik	RKR	RKRb	RKT	RKTb	RKE	RKEb	RKD	RKDb	RKU	RKUb	Rb

bu yerda t –sarmoyadan samara olish va investitsiyalar kiritish vaqti. Shunda jadvalni qurish mumkin. U ustivor tadbirlarni tanlash mantiqini – salohiyat raqobatbardoshligini oshirish boʻyicha korxona strategiyasining asoslarini ishlab chiqilishini aks ettiradi.

4 – jadval. Salohiyatning raqobatbardoshligini oshirish boʻyicha strategiyani tanlash (jahon etakchiligi darajasi uchun)

Maqsadga erishish uchun mab- lagʻlar va resurslar Indikatorlar	Investi- tsiyalar (I)	Vaqt (t)	Iqti. Samara (Ef)	Samaradorlikning integral koeffitsienti (NKint)	Ustivorliklar (firmaning straregiyasi)
1.RKR1 2.RKT1 3.RKE1 4.RKD1 .RKU1	Ikr Ikt Ike Ikd Iku	tip 1kt tie 1>d tny	Efkr Efkt Efke Efkd Efku	K1int K2int K3int K4int Kint	3 1 4 2

Har bir korxona tavakkalchilikning oʻzi engib oʻtishi mumkin boʻlgan “planka”sini tanlaydi. Biznesda ham jizzakilik va ham ortiqcha kamtarlik qarama qarshidir. Korxona rezervlarining bir qismini safarbar qilishga harakat qilib, “oʻrtacha” holatga da’vogarlik qilishi mumkin. Faraz qilamizki, K3int > Kint > K2int > K4 int> K1int. Bunda . – jadvalnig – ustunidagi raqamlash korxona salohiyati raqobatbardoshligini oshirishning silliqlanishi ( navbatiyligi)ni beradi. Dastavval KD, keyin KU va keyin esa KE va h.k. indikatorining darajasini oshirish boʻyicha ishni oʻtkazish maqsadga muvofiqdir. Agar barchasiga birdaniga kirishilsa, unda u yoki bu darajadagi raqobat kurashida mutahkam oʻrinni egallashga kuch va vaqt etmay qolishi mumkin. Nimanidir belgilangan narsani tanlab olib, korxona sinergetik samarani, ya’ni qoʻshimcha foydani olishi mumkin, chunki yaxshi oʻylab koʻrilgan tadbirlar majmuasi barcha qolgan indikatorlarga ijobiy ta’sir koʻrsatishi mumkin. Bu raqobatbardoshlik matritsasi elementlarini bundan keyingi yangitdan koʻrib chiqish va hisoblashlar va baholashlarning butun majmuasini yangilashni taqazo qiladi.
Koʻrsatib oʻtilgan tahlilni rezervlar, yoʻqotishlar va samaradorlik- ning integral koeffitsienti dinamikasini oʻrganish bilan toʻldirish darkor( 6 - jadval).
Korxona salohiyati raqobatbardoshligini oshirish sohasidagi muvaffaqiyatning koeffitsienti (Kus) deb quyidagi formulani hisoblash mumkin:
Kus = TKint – TP max TR
– jadval. Korxona salohiyati samaradorligi rezervlari, yoʻqotishlari va integral koeffitsienti balli baholarining dinamikasi

Rezervlar, yoʻqotishlar, samaradorlik
	t1	t2	t3	…	t1	…	tp
1.Rezervlarning oʻzgarishi sur’atlari	TR1	TR1	TR1		TR1		TR1
2.Yoʻqotishlarning oʻzgarishi sur’atlari	TP1	TP1	TP1		TP1		TP1
3.korxona salohiyati samaradorligi integral koeffitsientining oʻzgarishi sur’atlari	TK1int	TK1int	TK1int		TK1int		TK1int

Eng yaxshisi yoʻqotishlar dinamikasi nolga qadar keskin pasayishi, samaradorlikning integral koeffitsienti oʻzgarishlar sur’atlari toʻgʻri chizigʻi (TKint) esa ular bir birlariga nisbatan etarlicha yaqinroq joylashishlaridagi rezervlar oʻzgarishlari sur’atlari toʻgʻri chiziqlaridan yuqoriroqdaligidir. Ya’ni eng katta muvaffaqiyatga TP= 0, TKint> TR boʻlgan holda erishiladi. Bu shuni bildiradiki, korxona agar raqobatning u yoki bu darajasidagi etakchilariga emas, tenglar oʻrtasidagi eng yaxshilarga qarab shiddat bilan harakatlanadi. Buni quyidagicha namoyish qilish mumkin:







vaqt (t)


1 – rasm. Raqobat muvaffaqiyatining “oʻqlari”.
Korxona salohiyati raqobatbardoshligi va bozor foydaliligini baholashning biz tomonimizdan taklif qilingan metodikasi yagona va universal emas. Bunday metodikalarning eng turli tuman variantlari boʻlishi mumkin. U aniq detallarni, korxona iqtisodiyotining nozik tomonlarini hisobga olishi, ammo shuning bilan bir vaqtda oʻz ichiga umumiy qabul qilingan indikatorlarni, salohiyatning koʻrsatkichlarini va bozor jarayonlarini olishi kerak.
1. Korxona qudratini belgilovchi omillar:

• 
  Korxona qudratini belgilovchi omillar:
  
• 
  Mahsulot sifati;
  
• 
  Korxona imidji;
  
• 
  Raqobatbardoshlik;
  
• 
  Hamkorlar bilan aloqadagi mavqening yuqoriligi;
  
• 
  Innovatsion texnologiya va texnika bilan ta’minlanganlik darajasi.
  

Korxonalar boshqaruvi uning pul bilan bogʻliq boʻlgan koʻrsatkichlari tahliliga asoslangan. Ammo bunday yondashish korxona faoliyatidagi boshqa muhim tomonlarini ochib berolmaydi. Amerikalik olimlar R. Kaplan va D. Norton 1990-yillarda 12 ta yirik kompaniya xoʻjalik faoliyatining pul bilan bogʻliq boʻlmagan koʻrsatkichlarini ham hisobga oladigan natijalarni baholash tizimini oʻrgandilar va koʻrsatkichlarning muvofiqlashgan tizimining konsepsiyasini yaratdilar.
Bunday yangi tizim korxonaning pul bilan bogʻliq koʻrsatkichlarini uning boshqa turdagi koʻrsatkichlari bilan bogʻlashga yoʻnaltirilgan, boshqaruv tizimi koʻrsatkichlariga aylantirish masalalari hal qilingan. Buning uchun korxonaning erishgan koʻrsatkichlarini kelajakdagi olinishi mumkin boʻlgan natijalar bilan bogʻlash zarur boʻldi. Koʻrsatkichlarning muvofiqlashtirilgan bunday tizimi avval korxona darajasida, keyinchalik korxonaning boʻlimlari va hatto alohida xodimlari darajasidagi boshqaruv tizimiga aylandi va 1999-yildan boshlab dunyoning 300 dan ortiq (AQSH, Kanada, Germaniya, Shveytsariya) korxonalarida tatbiq etila boshladi. Banklar esa (Dentche Bank) bu tizimni oʻzining hisobotiga indikator sifatida kiritdilar.
Iqtisodiy, ijtimoiy axborotlarni qayta ishlashdagi bu yangi yondashuvni nafaqat korxonalarning koʻrsatkichlari tizimi sifatida, balki loyihalar boshqaruvining hamma tomonlarini qamrab olgan tizim deb ham qaralishi lozim. P. Xorvatning fikricha, axborotlarni yigʻish, tahlil qilish va baholash, koʻrsatkichlarning muvofiqlashtirilgan tizimida katta rol oʻynaydi, hozirgi kunda dunyoning kompyuter dasturlarini ishlab chiqish boʻyicha eng kuchli kompaniyalari shu maqsadlar uchun dasturiy vositalarini yaratish boʻyicha ish olib borishmoqda.
Ammo R. Kaplanning tan olishicha, bu nazariya takomil emas, chunki bunda eng asosiy narsa – baholash vositasi yoʻq. R. Kaplanning yuqorida ta’qidlangan usulini innovatsiya loyihalariga moslashtirilgan holda qoʻllash maqsadida quyidagi chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi:

• 
  ilmiy ishlab chiqarish va kichik innovatsiya korxonalarining koʻrsatkichlari majmuasini ishlab chiqish;
  
• 
  koʻrsatkichlarni tashkilotning strategik maqsadlari, vazifalari bilan uzviy bogʻliqligini taminlash, ularni koʻp funksiyali indikatorlarga oʻtkazish,
  
• 
  ularning oʻlchov birliklarini aniqlash:
  
• 
  korxonaning ilmiy faoliyati koʻrsatkichlarining muvofiqlashtirilgan tizimini ishlab chiqish, koʻrsatkichlararo bogʻliqlik darajasini aniqlash, ularni statistik – matematik qayta ishlash formulalarini hisoblash, baholash va boshqarish boʻyicha dasturiy vositalarini yaratish;
  
• 
  loyiha rivojlanishining qisqa va uzoq muddatga moʻljallangan immitatsion modelini yaratish;
  
• 
  qaror qabul qilish jarayonini amalga oshirish – loyihaning amaliy natijalarini kompyuterda olingan natijalar bilan solishtirish, xatoliklarni tahlil qilish.
  

Quyida axborotlarni miqdoriy tahlil qilish, agregatsiyalash usuliga asoslangan korxonalarni innovatsiya faolligini, ilmiy-amaliy salohiyatini oʻrganish metodologiyasi keltirilgan.
Korxonalarning ilmiy-texnik salohiyati – bu korxonaning yangi texnika va texnologiyalarni joriy etishga, modernizatsiyalashga yoʻnaltirilgan ilmiy, ishlab chiqarish va axborot zaxiralarining majmuasidir. Bundan tashqari korxona quvvati ham uning qudratini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Korxona quvvati asosiy ishlab chiqarish fondlari tarkibidagi kuch beruvchi va ishchi mashinalarning miqdoriga, salmogʻiga, ularning unumdorlik darajasiga bogʻliq boʻladi.