Iqtisodiyot” kafedrasi “menejment” fanidan Oʻquv-uslubiy majmua

9.1.Korxona qudratini boshqarish texnologiyasining bosqichlari
Har qanday tadbirkorlak faoliyatining muvaffaqiyati koʻproq xorijiy biznesda menejmentnig tarkibiy elementi boʻlgan korxona (bu yerda korxona ostida firma, kontsern, kompaniya, aksiyadorlik jamiyati, kooperativ, ijara, kichik korxona va biznesning boshqa birliklari tushuniladi) xodimlarini boshqarishning toʻgʻri tanlangan strategiyasiga bogʻliq. Strategiyani tanlash oʻz navbatida bir necha omillarga bogʻliq: korxona salohiyati qanday hajmiga ega; korxona salohiyatining raqobatbardoshligi darajasi qanchalik yuqori; bozordagi uning ulushi qanday va u etakchimi, raqibmi yoki orqada qoluvchimi; korxona oʻzining oldiga qanday maqsadlar qoʻygan – yetakchilikni mustahkamlash, yetakchilar safiga kirish, “oʻrtada” mustahkamlanish yoki inqirozdan qochish. Korxona qoʻyilgan maqsadlarga koʻra bozordagi hulqning u yoki bu strategiyasini tanlaydi. Bunda korxona salohiyatini boshqarish texnologiyasining oʻzi quyidagi bosqichlarni oʻz ichiga oladi:

• 
  Korxona salohiyatidan foydalanish dinamikasi va samaradorligining tuzilishini, uning bozordagi ulushini baholash;
  
• 
  korxona salohiyati raqobatbardoshligini baholash;
  
• 
  korxona salohiyati rezervlari va yoʻqotishlarini tahlil qilish;
  
• 
  korxona salohiyati raqobatbardoshligini oshirish boʻyicha strategiya va taktikani tanlash;
  
• 
  tanlangan strategiya va taktikadan kelib chiqqan holda korxona salohiyatining raqobatbardoshligini oshirish boʻyicha tadbirlarni oʻtkazish.
  

Shunday qilib, bozor sharoitlarida korxona salohiyatni boshqarish, mohiyatiga koʻra, uning raqobatbardoshligini boshqarish (korxona salohiyati raqobatbardoshligini oshiruvchi yoki pasaytiruvchi omillarni baholash va tahlil qilish, u yoki bu moʻljallangan maqsadga erishish uchun tegishli strategiya va taktikani tanlash)dan iborat boʻladi. Toʻgʻri strategiyani tanlash uchun menejerga hammadan avval iqtisodiy salohiyat nimadan iborat ekanligini bilish darkor.
Har qanday korxonaning iqtisodiy salohiyati – bu korxona ixtiyorida boʻlgan resurslar (mehnat, moddiy, nomoddiy, moliyaviy va boshqalar)ning majmuasi va uning xodimlari va menejerlarining tovarlar, xizmatlarni yaratish va kattaroq daromad olish maqsadida resurslardan foydalanish qobiliyatidir. Korxonaning iqtisodiy salohiyati toʻrtta asosiy alomatlar bilan ta’riflanadi.
Birinchi alomat. Korxonaning iqtisodiy salohiyati – uning iqtisodiy faoliyatning u yoki bu sohasidagi haqiqiy imkoniyatlari bidan belgilanadi. Buning ustiga nafaqat amalga oshirilgan, balki qandaydir sabablar boʻyicha amalga oshirilmagan imkoniyatlar ham.
Ikkinchi alomat. Har qanday korxonaning imkoniyatlar koʻproq unda mavjud boʻlgan resurslar va ishlab chiqarishda ishga tushirilmagan rezervlar (iqtisodiy, sotsial)ga bogʻliq. Shuning uchun korxonaning salohiyati yana ham ishlab chiqarishga jalb qilingan va ham jalb qilinmagan, ammo unda foydalanish uchun tayyorlangan resurslar va rezervlarning hajmi bilan belgianadi.
Uchinchi alomat. Shaxsiy va xorijiy tajriba bizni ishontirishicha, har qanday biznesda muvaffaqiyat uchun resurslarga ega boʻlish zarur, ammo hali bu etarli emas. Biz resurslarning hajmi boʻyicha AQSh bilan tenglasha olishimiz va hatto undan ustun kelishimizdan qanday ma’no bor! Ishlab chiqarish natijalarichi? Amerikaliklar va bizning turmush darajamizchi? Bu qanchalik siyqa boʻlib yangramasin, yana mavjud resurslardan foydala- nishni bilmoq kerak. Bu esa – har qanday biznesda birinchi darajali vazifadir. Menejer shuni esdan chiqamasligi kerakki, korxonaning salohiyati nafaqat unda mavjud boʻlgan imkoniyatlar va resurslar bilan, balki uning ulardan tovarlar , xizmatlarni yaratish va kattaroq foyda olish maqsadida foydalanish qobiliyatilari bilan ta’riflanadi.
Toʻrtinchi alomat. Korxona salohiyatini amalga oshirishning darajasi va natijalari (yaratilgan mahsulotlar va daromadlarning hajmi) yana tanlangan tadbirkorlikning shakli va korxonaning unga mos keluvchi tash- kiliy tuzilmasi bilan belgilanadi. Masalan, IBM 1981 yilda mavjud tashkiliy tuzilma oʻzini koʻrsatib boʻlganligi tushunib, markazlash- tirilganlikni tugatgan. Natijada belgilangan tijorat doirasida bir birlari bilan haqiqatdan ham raqobatlashuvchi 14 mustaqil birliklar – kompaniyalar vujudga kelgan. Bu firma ichidagi tadbiokorlikni rivojlanishi va umuman IBMning foydasini koʻpayishiga olib kelgan. Uning boʻlinmalari endi nafaqat “foyda markazlari” sifatida, balki “yangilik kiritishlar markazi” sifatida faoliyat yuritmoqdalar, bu natijada ham IBMga va ham undan ajrab chiqqan 14 kompaniyalardan har biriga muvaffaqiyat keltirmoqda.
Xorijiy biznesning nazariyasi va amaliyotida yaqin yaqingacha bu barcha toʻrtta alomatlarni, ya’ni korxonalarning “iqtisodiy salohiyati”ni birlashtiruvchi tushuncha mana nima uchun boʻlmagan. Gʻarbdagi texnologik koʻtarilish paytida ustivorlik asosiy kapital: mashinalar, dastgʻohlar, uskunalar va boshqa moddiy-ashyoviy resurslar turlarida boʻlgan. Keyin esa texnik omildan katta samara olish imkoniyatlari tugashi munosabati bilan asosiy e’tibor kishilik kapitalga, xuddi xodimlarning qobiliyatlariga, ularning shaxsli salohiatidan toʻliq foydalanishga qaratilgan. Shunday strategiya firmaga hatto barcha boshqa texnik imkoniyatlar tugagan boʻlib koʻringan paytda ham katta daromadlar keltirgan. Shuning uchun bugun muvaffaqiyat qozonayotgan firmaning iqtisodiy salohiyati modeli quyidagicha koʻrinadi: kishilik kapital + asosiy kapital + aylanma kapital = firmaning iqtisodiy salohiyati. Gʻarbiy biznesmenlar iqtisodiy salohiyatning barcha koʻrsatib oʻtilgan elementlarini, va hammadan avval kishilik va asosiy kapitalni muvafiqlashuvida har qanday tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyatiga “kalit”ni koʻradilar. Shuning munosabati bilan biznes doiralarida katta obroʻga ega Li Yakokkning fikrini dalil qilib keltiramiz. U quyidagicha yozadi: “Barcha xoʻjalik operatsiyalarni pirovardida uchta soʻzlar bilan belgilanganga olib kelish mumkin: odamlar, mahsulot, foyda. Birinchi oʻrinda odamlar turadilar. Agar sizda ishonchli jamoa boʻlmasa, qolgan omillardan juda kam narsa qilish mumkin”.
An’anaviy ravishda xorijiy biznesda kishilik kapitali faqat qisman va toʻgʻridan toʻgʻri boʻlmagan holda (aylama kapital tarkibidagi ish haqiga xarajatlar shaklida) hisobga olingan, shuning bilan bir vaqtda hozir kishilik kapitali ishlab chiqarishni rivojlanishidagi mustaqil asosiy omil boʻladi. Pulni hisoblashni biluvchi xorijiy biznesmenlar oʻzlarining tajribalarida shunga iqror boʻldilarki, insonga kiritma(malakani oshirish, ta’lim, sogʻliqni saqlash, firma hisobidan boʻsh vaqt va dam olishga xarajatlar) daromadlarni koʻpaytiradi va raqobarbardoshlikni oshiradi.
Bizda esa ish qanday bormoqda? Afsuski, korxona iqtisodiy salohiyati modeli uzoq vaqtlar amaliyot tomonidan talab qilinmagan. Bizning rivojlanmagan biznesimizda ham koʻrsatib oʻtilgan modelning ayrim elementlarini qoʻllash zarurligini his qilgan korxonalar boʻlsa ham. Masalan, “Plastik” kooperativi xodimlar uchun bepul tushliklar, kooperativ hisobidan shifokorlarning navbatchiligi, oʻz xodimlari uchun uy-joylarni ularning qiymatini qisman toʻlash bilan qurishga pul kiritgan. Buning ustiga kooperativ pulardan bir qismini hayriya ishlariga ajratadi. Ammo iqtisodiy salohiyat modelidan majmuaviy foydalanishni bizning korxonalarimiz hozircha orzu qiladilar. Xorijiy biznesda iqtisodiy salohiyat modelidan tashqari boshqalardan ham keng foydalaniladi. Masalan, insonparvarlik, innavatsion, ilmiy-texnik va moliyaviy salohiyat modellari.
Har qanday korxonaning iqtisodiy salohiyati modeli quyidagicha belgilaniladi:
- unda mavjud boʻlgan resurslarning hajmi va sifati bilan (asosiy ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlarida band boʻlganlarning soni, aylanma fondlar va moddiy zaxiralar, moliyaviy va nomoddiy resurslar – patentlar, litsenziyalar, axborotlar, texnologiyalar bilan);
- xodimlar (mutaxassislar, ishchilar, yordamchi xodimlar)ning qandaydir mahsulotni yaratishga qobiliyatlari, boshqacha qilib aytganda ularning ma’lumotli, malakali, psixofiziologik va undovchilik salohiyatlari bilan;
- menejerning korxonadagi mavjud resurslardan muvofiq foydalanishga qobiliyati ( menejerning tayyorgarligi, ist’edodi va kasbiy moslashganligi, korxona tashkiliy tuzilmasini yaratish va yangilashni bilishi) bilan;
- innavtsion qobiliyatlari bilan ( ya’ni korxonani ishlab chiqarishlarni yangilash, texnologiyalarni almashtirish va h.k.ga qobiliyatlari bilan);
- axborotli qobiliyatlari bilan (ya’ni axborotlarni ulardan ishlab chiqarishda foydalanish uchun ishlab chiqish va “qoʻshimcha ishlov berish” usuli);
- moliyaviy qobiliyatlari (korxonaning raqobatbardoshligi, moliya sohasidagi ichki va tashqi qarzdorligi) va boshqalar bilan.
Yigʻilgan holda ular korxonaning yigʻma (iqtisodiy va sotsial) qobili- yatini tashkil qiladilar, u xuddi shunday, masalan boshqa korxonaning qobiliyati bilan solishtirilganda uning raqobatbardoshligi darajasini aks ettiradi.
Shunday qilib, korxona salohiyatining raqobatbardoshligi – uning muhim parametrlari holatinini qandaydir tanlab olingan standartlar (jahon, xalq xoʻjaligi, soha, boshqa korxonaniki)ga nisbatan kompleks baholashdan iborat boʻlgan salohiyatining solishtirma ta’rifidir. Xorijiy biznesda korxona salohiyati raqobat bardoshligini baholash uchun har xil usullardan foydalaniladi.
Indikatorli usul. Uning asosiga indikatorlar tizimi qoʻyilgan boʻlib, uning yordamida firma, kompaniya, korporatsiya, boshqa korxona va umuman milliy iqtisodiyot salohiyati raqobatbardoshligining bahosi beriladi. Xorijiy biznesda indikator ostida u yoki bu tadqiqot qilinayotgan ob’ektni shakllantirilgan koʻrinishda bayon qilishga imkon beruvchi ta’riflarning majmuasi va ular asosida uni faoliyat yuritishining performance (natijaviyligi)ni oshirish boʻyicha tavsiyalarni tanlab olish tushuniladi. Har bir indikator, oʻz navbatida, enli tadqiqot qilinayotgan ob’ektning alohida elementlapi holatini aks ettiruvchi bir qator koʻrsatkichlarga boʻlinadi. Boshqacha qilib aytganda, indikatorlar tizimi – u yoki bu korxonalar, mintaqalar, mamlakatlarning ahvoli va “salomatligi”ning holatini belgilashga imkon beruvchi oʻziga xos “gradusnik”, “barometr”dir. Keyin sogʻlomlashish va ularning holatini yaxshilash (ya’ni raqobatbardoshligini oshirish) uchun retseptlar taklif qilinadi. Va nihoyat, muvofiq rivojlanish va mavjud salohiyatdan foydalanish yoʻllari bashoratlanadi, ularni boshqarishning yangi strategiyasi va taktikasi ishlab chiqiladi.
Hozirgi vaqtda indikatorli usul xorijiy biznesda raqobatbardoshlikni baholash uchun keng qoʻllaniladi. Masalan, gʻarbiy biznesmenlar ishlab chiqarishning muvofiq joylashgan erini va unga sarmoyalar kiritishni belgilash uchun hammadan avval u yoki bu mamlakat salohiyatining raqobatbardoshligini oʻrganadilar. Ushbu maqsadlar uchun “Boshqaruv muammolari boʻyicha Yevropa forumi” (Jenevadagi markazi bilan) xalqaro tashkiloti har yili rivojlangan mamlakat salohiyatlari raqobatbardoshligi darajasii belgilaydi. Bunda 340 dan ortiq koʻrsatkichlar va 100 dan ortiq iqtisodchi-ekspertlar baholaridan iborat boʻlgan indikatorlar tizimidan foydalaniladi. Ushbu tahlil 10 asosiy omillar kabi guruhdashtiriladi:

1. 
   iqtisodiyot(iqtisodiy salohiyat)ning dinamikasi;
   
2. 
   sanoatning ishlab chiqarish quvvati;
   
3. 
   bozorning dinamikasi;
   
4. 
   kishilik kapitali;
   
5. 
   davlatning obroʻsi;
   
6. 
   xom ashyo bilan ta’minlanganlik;
   
7. 
   tashqi bozorga qaratilganlik;
   
8. 
   innavatsion salohiyat;
   
9. 
   ijtimoiy barqarorlik.
   

Bu 10 omillardan har biri 20-40 yakka indikatorlardan vujudga keladi. Bu turli tumanlik menejerning ist’edodidan ishlab chiqarishga toʻgʻridan toʻgʻri sarmoya kiritishlargacha, ilmiy tadqiqotlarga xarajatlardan oʻgʻitlarga xarajatlargacha, soliqqa tortishdan davlat qarzlarigacha, mahsulotlarning sifatidan ishchi kuchining qiymatigacha, tsement ishlab chiqarishdan boʻsh vaqtni rejalashtirishgacha yoziladi. Bunda keltirilgan 10 omillardan har birini baholash uchun eng ahamiyatli indikatorlarni tanlab olish boʻyicha murakkab vazifa vujudga keladi. Shveytsariyali mutaxassislar, masalan, “kishilik kapitali”ni ta’riflash uchun quyidagi indikatorlardan foydalanishni taklif qiladilar ( 1- jadval).
80 – yillarda AQSh, Yaponiya, GFR, Kanada va Shveytsariya hamisha yuqori raqobatbardoshlik bilan ajralib turganlar. Bunda nafaqat iqtisodiy tashkil qiluvchi, balki eng asosiysi – ularning raqobatbardoshligining tuzilishi bilan ham. Chunonchi: iqtisodiyotni jahon talabi oʻzgarishlariga moslashganligi darajasi, ichki imkoniyatlarga mos keluvchi milliy ixtisos- lashishni toʻgʻri tanlanishi, qat’iy va ba’zida ma’nosiz raqobatdan epchillik bilan qocha bilishlik, yangi tovarlarni ishlab chiqarishga oʻta olishlik, yangi bozorlarni oʻzlashtirish va h.k. bilan. Etakchi gʻarbiy mamlakatlar va firmalarning muvaffaqiyatlarining sababi xuddi safarbarlikda, ya’ni jahon talabi evolyutsiyasiga moslasha olish va oʻz salohiyatini tarkibiy qayta qurish yoʻli bilan unga oʻz vaqtida javob qaytarish va uni kerakli yoʻnalishlarda rivojlantirishdadir.