Iqtisodiyot va ko’chmas mulkni boshqarish” kafedrasi

P

B

C

A
^{Pe E} S
^Pmax


D
0 _Qe Q

19.5-rasm. Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda elastik bo`lmagan talabdagi yo`qotishlar

Rasmdan ko`rinib turibdiki, B uchburchak yuzi bozordan siqib chiqarilgan iste′molchilarning yo`qotishlari bo`lib, bu bozorda qolib tovarni sotib olish huquqiga ega bo`lgan iste′molchilarning yutug`ini ifodalovchi A to`rtburchak yuzasidan katta. Bu yerda bozordan siqib chiqarilgan iste′molchilar katta yo`qotishga ega. Endi faraz qilaylik davlat

tomonidan minimal narx

^Pmin
o`rnatildi deylik ( ^P_min ^{ P}_e ^,
P_e - muvozanat

narx), ya′ni davlat narxni muvozanat narxidan yuqori qilib belgilanadi (19.6-rasm).

P


^Pmin P_e


^Q2 ^{Qe Q1 Q}

19.6-rasm. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab chiqaruvchilar va iste′molchilarning yo`qotishlari

Rasmdan ko`rish mumkinki ishlab chiqaruvchilar narx oshganda ^Q_e

nisbatan ko`proq

^Q₁ mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi.

Iste′molchilar kamroq ( ^Q_e

o`rniga ^Q₂
miqdorda) mahsulot sotib olishga

harakat qiladi. Agar biz ishlab chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha mahsulot ishlab chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab

chiqarilgan mahsulot miqdori

^Q₂ ga teng bo`ladi va bu yerda ham ishlab

chiqaruvchilar va iste′molchilar ortiqchaligi yo`qotiladi. Bu yerda A to`rtburchakning yuzi ishlab chiqaruvchilarning olgan qo`shimcha ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, minimal ( ^P_min ) narxda mahsulotni hajmi

^Q_e miqdordan ^Q₂ ga qisqargani uchun ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining

bir qismi yo`qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining

o`zgargan qismi quyidagiga teng:

i/ch.  A  C _{, (4).}

Iste′molchilar minimal ( ^P_min ) narxda har bir mahsulot uchun muvozanat narxdan yuqori narx to`laydi va natijada ularning iste`mol ortiqchaligiga rasmdagi A to`rtburchak yuziga teng bo`lgan miqdorda kamayadi. Narx oshganligi munosabati bilan ba`zi bir iste′molchilar ushbu bozordan chiqib ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va bunga mos bo`lgan ortiqchalikni yo`qotadi. Bu yo`qotish rasmda B uchburchak bilan ifodalangan. Demak, iste′molchilarning ortiqchaligining umumiy

o`zgarishi quyidagini tashkil qiladi:

ист.  A  B
(5).

Ko`rinib turibdiki, bunday siyosat iste′molchilarning turmush darajasini tushurib yuboradi. (4)- va (5)- ifodalarni qo`shib umumiy ortiqchalikdagi o`zgarishni aniqlaymiz:

^{  i/ch  ist. } A-C+(-A-B)= -C-B (6).
Demak, davlat tomonidan minimal narx o`rnatilganda umumiy to`liq yo`qotish vujudga keladi va u ikkita C va B uchburchaklar yuzalarining yig`indisi bilan ifodalanadi.
Endi biz ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini ishlab chiqarish ^Q_e

miqdordan

^Q₁ miqdorga kengaytirilganda qarab chiqamiz. Haqiqatdan

ham minimal narx muvozanat narxdan yuqori bo`lganda u ishlab

chiqaruvchilarni

^Q₁ miqdorga mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Lekin,

ular bozorda faqat ^Q₂

hajmdagi mahsulotni sotishi mumkin xolos. Ular

0  Q₁  Q₂

miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan

xarajatlarni qoplaydigan daromadni olaolmaydi (19.7-rasm). Rasmda ushbu xarajatlar shtrixlangan D trapetsiya yuzi bilan ifodalangan.

Natijada ishlab chiqaruvchilarning ortiqchaligi o`zgarishi quyidagiga

teng:
и/ч.  A  C  D.

Demak, ishlab chiqaruvchilar Q₁ oraliqda mahsulot

ishlab chiqarsa, umumiy yыqotish yanada ortadi va u (-B-C-D) yuzani tashkil qiladi.

Bunday holda har bir ishlab chiqaruvchi o`z mahsulotining hammasining yuqori narxda sotaman deb o`ylaydi. Pirovardda davlat tomonidan o`rnatilgan minimal narx siyosati ortiqcha mahsulot ishlab

chiqarish uchun ketgan xarajatlarni qoalamaganligi sababli, ishlab chiqaruvchilarning foydasini ancha qisqartirib yuborish mumkin. Yana bitta misol tariqasida mehnat bozorini qaraylik.