Iqtisodiyotimizda so‘nggi yillarda Vazirlar Mahkamasining 13 fevral 2009-yildagi majlisida ta’kidlaganidek

4. Xavoda kotadigan boglovchi moddalar.
Xavodagina kotib, mustaxkamligini uzok saklay oladigan moddalar xavoda kotadigan boglovchi moddalar deb ataladi. Ular suvga korilib, butkasimon massa xosil kilingandan keyin bir oz selgigach (suvi kochgach) kota boshlaydi. Bu moddalar suvda bir kadar tez eriydi, shuning uchun nam sharoitda ishlatib bulmaydi.
Xavoda kotadigan boglovchi moddalar uch guruxga; gips, oxak va magnezial boglovchilarga bulinadi.
1. Gips boglovchilar. Gips boglovchilar CaSO ₄ • 2H ₂O tarkibli tog jinslarini, ya’ni tabiiy gipsni pishirish (kuydirish) yuli bilan olinadi.
Gips boglovchilar kanday xosil kilinganligiga karab ikki xiol: yarim molekula suvli va suvsiz (angidrid boglovchilar) bulishi mumkin.
YArim molekula suvli gips CaSO ₄ • 2H ₂O ni 150 – 170 ⁰S da normal bosim ostida kizdirish yuli bilan xosil kilinadi. Uning tarkibida yarim molekula suvli gipsdan tashkari, suvsiz CaSO ₄ bilan parchalanmay kolgan CaSO ₄ • 2H ₂O xam buladi:
CaSO ₄• 2H ₂O = CaSO ₄ • H ₂O +1 H ₂O
Binokorlik gipsi (yarim molekula suvli gips) kotayotganda suv bilan birikib, gidratlanadi va ikki molekula suvli gips xosil kiladi:
CaSO ₄• H ₂O + 1 H ₂O = CaSO ₄• 2H ₂O
Binokorlik gipsi – binolarni pardozlashda gips – beton plitalar, sun’iy marmar, me’morchilik buyumlari, shuningdek, tibbiyotda va tish kuyishda ishlatiladi.
Gipsning tez kotishi undan foydalanishni birmuncha kiyinlashtiradi. Ishlab chikarishda gipsning kotuvchanligini sekinlatish maksadida unga duradgorlik elimining suvdagi eritmasi, sulfitlar bilan sirt aralashmalari kushiladi.
6. Oxak boglovchilar. Oxak boglovchilar tarkibida 6 % gacha gili bulgan kalsiy va magniy karbonatdan iborat tog jinslarini SO₂ batamom chikib ketguncha (1000 –1100 ⁰S) xaroratda kizdirish yuli bilan olinadi.
SaSO₃ SaO + SO₂ – 42,5 kkal
Bu reaksiya kator bulib, uni unga siljitish uchun reaksiya maxsulotlaridan biri bulgan SO₂ ni reaksiya borayotgan pechdan tuxtovsiz chikarib turish zarur (sanoatda kabonat angidrid ana shu yul bilan ishlab chikariladi). Bunda pechda “kaynama oxak” deb ataladigan sundirilmagan oxak bulaklari xosil buladi. Oxaktosh tarkibidagi MgCO ₃ xam shu tarika parchalanadi:
MgCO ₃ MgO + CO ₂
Natijada tarkibida 90 – 95 % SaO + MgO (kolgan 10 – 15 % kalsiy silikat, alyuminiy silikat va alyuminoferrit) bulgan oxak xosil buladi.Sundirilmagan oxak sundirilganda uning tarkibidagi SaO va MgO suv bilan reaksiyaga kirishib, tegishli gidroksidlar xosil kiladi:
CaO + H ₂O = Ca (OH)₂ + 15,5 kkal
MgO + H ₂O = Mg (OH)₂
Bu gidratlar fakat xavoda kotish xossasiga ega bulganligidan xavoda kotuvchi oxak deyiladi. Ajralib chikkan issiklik ta’sirida korishma kaynaydi (“kaynama oxak” degan nom ana shundan kelib chikkan). Sundirilgan oxak korishmasining kotishi bir vaktda sodir buladigan kuyidagi ikki jarayondan iborat
1. oxakka kushilgan suvning buglanib ketishi natijasida tuyingan eritmadan Sa (ON)₂ ning kristall xolida ajralib chikishi;
2. Sa (ON)₂ ning xavodagi nam ishtirokida SO₂ ni yutib kotishi:
Sa (ON)₂ + SO₂ = vSaSO₃ + H₂O
Oxak boglovchilar kuruk sharoitda kurilishlarda, suvokchilik va kurilish korishmalari, shuningdek, turli boglovchilar tayyorlashda ishlatiladi.