Iqtisodiyotni taribga solishning bozor va davlat mexanizm

4-VARIANT

1. 
   Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy usullari va shakllari.
   
2. 
   Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning o‘rni haqida merkantilistlarning qarashlari.
   
3. 
   Davlatning tashqi iqtisodiy siyosatining mohiyati va zaruriyati.
   
4. 
   Davlatning bandlik siyosatining maqsadi va amalga oshirish yo‘nalishlari.
   
5. 
   Byudjet tizimi orqali davlatning iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatish usullari.
   

1. Иқтисодиѐтни давлат томонидан тартибга солиш усуллари ўқув курсининг предметини давлатнинг жамият манфаатларини кўзлаб, иқтисодиѐтга аралашуви ва уни тартибга солиши жараѐнлари ва бунда давлат билан иқтисодиѐт субъектлари ўртасида юзага келадигансиѐсий, ижтимоийиқтисодий муносабатлар йиғиндиси ташкил этади
Иқтисодий жараѐнларни давлат 279 тамонидан тартибга солишнинг маъмурий усуллари бозор хўжалигининг ўз – ўзини бошқариш механизмига қаршилик қилса, иқтисодий усуллар улардан фаол фойдаланишни рағбатлантиради. Иқтисодиѐтни тартибга солиш ва қўллаб-қуватлашнинг иқтисодий усуллари қуйидагилар киради. -бюджет – солиқ сиѐсати; -пул –кредит сиѐсати; -ташқи иқтисодий фаолиятни муқобиллаштириш; -иқтисодий режалаштириш, дастурлаш ҳамда истиқболни белгилаш.
2. а меркантилистлар жамият бойлиги муомала соҳасида яратилади, миллат бойлиги эса пул миқдори билан аниқланади деган фикрни илгари суришади. Меркантилизм – бу иқтисодий назариядаги биринчи илмий мактаб бўлиб, унинг машҳур намоѐндаларидан бири Томас Мен ҳисобланади (1571-1641 й.). Меркантилизм капиталнинг дастлабки жамғарилиши даврига хос бўлиб, савдо буржуазия манфаатларини ифода этади. Меркантилизмга икки хусусият хосдир: 1) бойлик пул билан ифодаланади (давлат қанча кўп пулга эга бўлса, у шунча бадавлат ҳисобланади) 2) давлат хокимияти ѐрдамида пул бойликларини жамғаришга эришиш мумкин.
Иқтисодиѐтни ривожланишида давлатнинг аралашуви ушбу мактаб нуқтаи назарида, яъни меркантилизмни иқтисодий либерализм ғояси билан алмашиниш оқибатида тадбиркорлик фаолиятини чекланган ва иқтисодиѐтга давлатнинг аралашувини салбий баҳолаган. Бу ғоя А.Смит ва Д.Рикардоларнинг илмий ишларида асосланган.
Меркантилистлар биринчи бўлиб истеъмол қийматини эмас, балки алмашинув қийматини бойлик деб эълон қилдилар

3. ташқи иқтисодий сиѐсатининг асосий мақсадлари ва уни амалга оширишга қаратилган чора-тадбирлар сифатида мамлакат тараққиѐтининг ҳар бир босқичида унинг ўз олдига қўйган вазифалари мавжуд бўлиб, давлатнинг иқтисодий сиѐсати бу вазифаларни бажарилишига қаратилмоғи керак. Мамлакат иқтисодий ривожланишининг ҳар бир босқичида давлат ташқи иқтисодий сиѐсатининг мақсадлари шу даврнинг ўзига хос хусусиятларига мос келиши керак. Улар орасида энг муҳимлари қуйидагилар: - экспортни ривожлантириш ва унинг таркибий тузилишини яхшилаш; - импортнинг таркибий тузилишини такомиллаштириш, яъни уни миллий ишлаб чиқаришни замонавийлаштириш ва кенгайтиришга қаратиш; - ишлаб чиқарувчи кучларни сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш учун чет эл инвестицияларини жалб этиш; - мамлкатнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш, яъни маълум даражада ташқи иқтисодий фаолиятда экспорт-импорт операциялари, валютани олиб чиқиш, бошқа халқаро битимлар устидан давлат назоратини ўрнатиш. Давлатнинг ташқи иқтисодий сиѐсати аниқ белгиланган мақсадлар ва уларни амалга оширишга қаратилган асосий тадбирларни ўз ичига олади.

4. Давлатнинг бандлик сиѐсати ва аҳолини иш билан таъминлаш Меҳнат бозори бозор иқтисодиѐтининг муҳим таркибий қисмидир. Меҳнат бозорида меҳнат сотилмайди, ишловчиларнинг меҳнат қилиш қобилияти, меҳнат хизмати сотилади2 , чунки меҳнат кишиларнинг маълум мақсадга йўналтирилган фаолияти жараѐни бўлиб, унда ишчи кучи биланишлаб чиқариш воситалари қўшилиши натижасида кишиларнинг эҳтиѐжларини қондиришга мўлжалланган маҳсулот яратилади ва хизмат кўрсатилади1 .

Иқтисодиѐтни давлат томонидан тартибга солишга қаратилган иқтисодий сиѐсатни амалга ошириш юзасидан ҳокимият органлари ўз зиммасига аниқ вазифаларни олади. Уларга қуйидагилар киради: - иқтисодий ўсиш ва иқтисодий ривожланиш; - тўлиқ ва самарали бандлик; - иқтисодий самарадорликка эришишни кўзлаш; - нархнинг барқарор даражаси; - иқтисодий эркинлик; - даромадларнинг одилона тақсимланиши; - мамлакат ташқи савдо балансининг мутаносиблигини таъминлаш
Даромадларни давлат томонидан тартибга солишнинг асосий объектлари қуйидагилар: даромадлар, иш ҳақи минимуми; бандлик, кадрлар тайѐрлаш ва қайта тайѐрлаш; солиқлар, нархлар; ижтимоий кафолатлар, ижтимоий муносабатлар (шу жумладан, иш берувчи ва ѐлланиб ишловчилар ўртасидаги муносабатлар), ижтимоий таъминот; ҳуқуқий таъминот (хавфсизлик, ҳаѐт, мулк ва жамғармаларни ҳимоялаш).
5. Иқтисодиѐтни тартибга солиш шакллари деганда, бюджет-солиқ, пулкредит, маъмурий бошқарувчилик фаолияти эътиборга олинади. Бюджет-солиқ сиѐсати давлат бюджетини ишлаб чиқиш, тасдиқлаш, бажариш билан боғлиқ жараѐнларни тартибга солиш учун зарур.
Иқтисодиѐтни тартибга солиш шакллари деганда, бюджет-солиқ, пулкредит, маъмурий бошқарувчилик фаолияти эътиборга олинади. Бюджет-солиқ сиѐсати давлат бюджетини ишлаб чиқиш, тасдиқлаш, бажариш билан боғлиқ жараѐнларни тартибга солиш учун зарур.
Давлат бюджети икки асосий қисм – даромадлар ва харажатлар қисмидан иборат. Бюджет тизими турли даражадаги бюджетлар ва бюджет маблағлари олувчилар йиғиндиси, бюджетларни ташкил этиш ва тузиш принциплари, бюджет жараѐнида улар ўртасида, шунингдек, бюджетлар ҳамда бюджет маблағлари олувчилар ўртасида вужудга келадиган ўзаро муносабатларни ўзида ифодалайди. Солиқлар, заѐмлар ва бошқалар асосида давлат бюджети даромадлари шакллантирилиши орқали йирик молиявий ресурслар жамланади.
Бюджет давлатнинг иқтисодий сиѐсатини юритишда муҳим восита бўлиб ҳисобланади.

Иқтисодиѐтни тартибга солиш ва қўллаб-қуватлашнинг иқтисодий усуллари қуйидагилар киради. -бюджет – солиқ сиѐсати; -пул –кредит сиѐсати; -ташқи иқтисодий фаолиятни муқобиллаштириш; -иқтисодий режалаштириш, дастурлаш ҳамда истиқболни белгилаш. Бюджет - солиқ тизими хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат тамонидан бевосита тартибга солишнинг самарали дастакларидан бири ҳисобланади. Давлат бюджетининг харажатлар қисми орқали даромадларни қайта тақсимлаш, қишлоқ хўжалиги соҳасида фан – техника тараққиѐти ютуқларини жорий этиш ва илмий тадқиқотлар олиб бориш, аграр иқтисодиѐтнинг муҳим тармоқларига давлат инвестицияларини йўналтириш ҳамда қишлоқда ижтимоий инфратузилмаларни барпо этиш мумкин бўади.

Бюджет дефицити – бюджет харажатларининг бюджет даромадларидан ошиб кетиши натижасида вужудга келган тақчиллик.

5.