Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish sharoitda konsolidatsiyalashtirilgan moliyaviy hisobot tuzishning nazariy asoslari

9-jadval
Moliyaviy holat to‘g‘risida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot

MHH moddalari	BK	SHK	Guruh	Izoh
Aylanma mablag‘lardan tashqari aktivlar: Gudvil	-	-	G	2-bosqichda amalga oshirilgan hisob-kitoblar
SHo‘‘ba korxonalarga investitsiyalar	B	-	-	CHiqarib tashlanadi
Mulk, bino, mashina va asbob-uskunalar	B	SH	B+SH	+/- guruh ichidagi uzatishlar bilan bog‘liq korrektirovkalar, biznesni birlashtirishda SHK aktivlarini adolatli qiymati bo‘yicha qayta baholash
Nomoddiy aktivlar	B	SH	B+SH	+/- guruh ichidagi uzatishlar bilan bog‘liq korrektirovkalar, biznesni birlashtirishda SHK aktivlarini adolatli qiymati bo‘yicha qayta baholash
Boshqa aylanma mablag‘lardan tashqari aktivlar	B	SH	B+sh	+/- bo‘lishi mumkin bo‘lgan korrektirovkalar
Joriy aktivlar: Zahiralar	B	SH	B+SH	+/- bo‘lishi mumkin bo‘lgan korrektirovkalar
Debitorlik qarzlari	B	SH	B+SH	-guruh ichidagi operatsiyalar bo‘yicha qarzdorlik
Pul mablag‘lari	B	SH	B+SH	+guruh ichidagi hisob-kitoblar bo‘yicha pul mablag‘lari
Boshqa joriy aktivlar	B	SH	B+SH	+/- bo‘lishi mumkin bo‘lgan korrektirovkalar
Xususiy kapital: Aksiyadorlik kapitali	B	SH	B	Faqat B
Emission kapital	B	SH	B	Faqat B
Qayta baholash rezerv	B	SH	QBR	5-bosqichdagi hisob-kitoblar
Taqsimlanmagan foyda	B	SH	TF	4-bosqichdagi hisob-kitoblar
Nazorat qilinmaydigan qatnashish hissasi	-	-	NQQH	3-bosqichdagi hisob-kitoblar
Majburiyatlar	B	SH	B+SH	- guruh ichidagi hisob-kitoblari bo‘yicha qarzdorlik

Agar guruh ichidagi hisob-kitoblar o‘zaro tekshiruvi natijasida qarzdor tomondan o‘tkazilgan, lekin oluvchi tomonidan hisobga olinmagan pul mablag‘lari mavjudligi aniqlansa, bunday hollarda guruh ichidagi qarzdorligi va pul oluvchining pul mablag‘lari schyotidagi qoldig‘i bo‘yicha korrektirovka kiritilishi talab etiladi.
Misol uchun. M kompaniyasi D kompaniyasiga nisbatan bosh hisoblanadi. Hisobot davrining oxirida D kompaniyasi M kompaniyasiga $200 o‘tkazdi. Lekin bu summa hisobot sanasida M kompaniyasining hisob-kitob schyotiga kelib tushmadi. Natijada, M kompaniyasining hisobot sanasida debitorlik qarzi D kompaniyasidan olinishi kerak bo‘lgan $600 iborat bo‘ldi. D kompaniyasining M kompaniyasiga nisbatan kreditorlik qarzi esa hisobot sanasida $400 ni o‘z ichiga oladi.
Topshiriq. Guruh ichidagi qoldiqlarni chiqarib tashlash uchun korrektirovka yozuvlarini tuzish.
Echish. Buning uchun quyidagi korrektirovka yozuvlari beriladi.
D-t Pul mablag‘lari......................$200
D-t Kreditorlik qarzlari.............400
K-t Debitorlik qarzi..................... $600
Guruh ichidagi operatsiyalar bo‘yicha tovarlar realizatsiyasida realizatsiya qilinmagan foyda yuzaga kelishi mumkin.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot realizatsiya qilinmagan foyda zahiralar qiymatini hamda guruhning konsolidatsiyalashgan taqsimlanmagan foydasining kamayishiga olib boriladi.
Misol uchun. Bosh kompaniya sho‘‘ba kompaniyaga $10.000 tovar sotdi. M kompaniyasi uchun sotilgan tovarlar tannarxi $6.000. Hisobot sanasida sho‘‘ba kompaniyaning omborxonasida ushbu tovardan bosh kompaniyadan xarid qilish bahosida $2.000 summada qoldiq qolgan.
Topshiriq. Guruhning realizatsiya qilinmagan foydasini hisoblang.
Echish. Ushbu tovarlarni jo‘natishdagi realizatsiya qilinmagan foyda quyidagi tartibda hisoblanadi.
M kompaniyasining sotishda foydasi =$10.000 - $6.000 =$4.000
D kompaniyasi tashqariga 20%lik tovarni sotmadi ($2.000 / $10.000)
Demak, guruhning realizatsiya qilinmagan foydasi $800 ni tashkil etmoqda ($4.000 x 20%).
Agar ichki guruh operatsiyalari bo‘yicha sotuvchi bosh kompaniya bo‘lsa, bunday hollarda realizatsiya qilinmagan foyda guruhning taqsimlanmagan foydasi orqali chiqariladi.
Guruh ichida asosiy vositalarni (er, bino, mashina va asbob-uskunalarni) uzatish bo‘yicha operatsiyalar. Asosiy vositalarni guruh ichida sotishda sotuvchi kompaniya ushbu operatsiyadan foyda va zararlarni aks ettiradi. Xaridor kompaniya esa asosiy vositalarning o‘zining moliyaviy holat to‘g‘risidagi hisobotida xarid qiymatida qabul qilinadi va shu asosda unga depresiatsiya hisoblaydi. Guruh nuqta nazaridan hisobotda asosiy vositalarni uzatish bo‘yicha operatsiya xuddi ro‘y bermagandek natijalar asosida aks ettirish talab etiladi. Buning uchun konsolidatsiya jarayonida quyidagi korrektirovkalar amalga oshadi:

• 
  bitim bo‘yicha moliyaviy natijalar inobatga olinmaydi va chiqarilib tashlanadi;
  
• 
  hisoblangan depresiatsiya korrektirovka qilinadi.
  

Dividendlar. Xarid sanasidan keyin olingan foydadan to‘lanadigan e’lon qilingan dividendlar bo‘yicha korrektirovkalar quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Dividend e’lon qilgan kompaniya quyidagi buxgalteriya yozuvini beradi.
D-t Taqsimlanmagan foyda
K-t Dividendlar bo‘yicha joriy majburiyatlar
Agar sho‘‘ba kompaniya dividendni e’lon qilsa bosh kompaniya o‘zining dividenddagi hissasini tan olishi kerak.
D-t Dividendlar bo‘yicha debitorlik qarzi
K-t Foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobot
Moliyaviy holat to‘g‘risidagi konsolidatsiyalashgan hisobotda bosh kompaniya tomonidan e’lon qilingan dividendlar,sho‘‘ba kompaniya tomonidan e’lon qilingan dividendlarda nazorat qilinmaydigan tomonlar hissasi aks ettiriladi.
Xarid sanasigacha ishlab topilgan foydadan to‘lanadigan e’lon qilingan dividendlar bo‘yicha korrektirovkalar konsolidatsiya amalga oshrilgunga qadar quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
D-t Dividendlar bo‘yicha debitorlik qarzlari
K-t Investitsiyalar
Foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotni konsolidatsiyalash. Bosh kompaniya o‘zining foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotini tayyorlashda kompaniya sho‘‘ba korxonalardan olgan dividend ko‘rinishidagi daromadlarini ham hisobotga kiritadi.
Foyda va zararlar to‘g‘risidagi hamda boshqa to‘plam daromadlar to‘g‘risidagi konsolidatsiyalashgan hisobot yagona kompaniyaning konsepsiyasiga muvofiq holda shakllantirilishi shart (guruh ichidagi operatsiyalar natijalari chiqarib tashlanadi).
Agar bosh kompaniyaga sho‘‘ba kompaniyaning 100% aksiyasidan kamrog‘iga egalik qilsa, konsolidatsiyalashgan foyda va zararlar hamda boshqa to‘plam daromadalar hisobotda faqat nazorat qilinmaydigan aksiyadorlarning sho‘‘ba korxona foydasidagi va sho‘‘ba korxonaning boshqa to‘plam daromadlaridagi hissasi aks ettiriladi.
SHo‘‘ba kompaniya tomonidan bosh kompaniya foydasiga taqsimlangan dividend ichki guruh operatsiyasi hisoblanadi. SHu sababli, u to‘liq chiqarib tashlanadi. Nazorat qilinmaydigan aksiyadorlarga taalluqli bo‘lgan sho‘‘ba korxona dividendining bir qismi hisobot sanasida nazorat qilinmaydigan qatnashish hissasini aniqlashda (moliyaviy holat to‘g‘risidagi hisobotda) hisobga olinadi. SHu bois, foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotda faqat sho‘‘ba korxona, assotsiatsiyalashgan korxona, qo‘shma korxonalardan tashqari bo‘lgan kompaniyalardan olingan dividendlar aks ettiriladi.
Foyda va zararlar to‘g‘risidagi konsolidatsiyalashgan hisobotni barcha korrektirovkalari hisobga olingan holdashakllantirish sxemasini quyida keltiramiz:
Guruhning tushumi = BKning tushumi + SHKning tushumi – guruh ichidagi operatsiyalar bo‘yicha tushum
Minus
Guruhning sotish tannarxi = BKning sotish tannarxi + SHKning sotish tannarxi – guruh ichidagi operatsiyalar sotish tannarxi;
Realizatsiya qilinmagan foyda;
Guruhning operatsion daromadlari/xarajatlari = BKning operatsion daromadlari/xarajatlari + SHKning operatsion daromadlari/xarajatlari
Gudvilning qadrsizlanishi
Soliqgacha jami guruh foydasi
Minus
Guruh solig‘i = BK solig‘i + SHK solig‘i
Davr davomida jami guruh foydasi, shu jumladan,
SHK foydasida nazorat qilinmaydigan hissasi
BK aksiyadorlariga oid foyda
Boshqa to‘plam daromadlar (BTD) = BK BTD + SHK BTD
Davr davomida guruhning jami to‘plam daromadi, shu jumladan,
SHK to‘plam daromadida nazorat qilinmaydigan hissasi
BK aksiyadorlariga oid to‘plam daromad
Xususiy kapital o‘zgarishi to‘g‘risidagi konsolidatsiyalangan hisobot. Hisobotda guruh nuqtai nazaridan xususiy kapitalning o‘zgarishiga oid axborotlar aks ettirilishi kerak
Uchinchi bob bo‘yicha xulosa
O’zaro bog’langan bosh va shuba karxonalar guruhlarining mohiyati va iqtisodiy tabiatini o’rganish hamda turli nuqtai nazarlarni solishtirish shundan dalolat beradiki, o’zaro bog’langan tashkilotlar bosh va shuba korxonalar guruhi alohida jamiyatlar bilan bir qatorda iqtisodiyotning eng muhim bo’g’inlaridan biridir, buning ustiga alohida mustaqil jamiyatdan faqlanadigan sifat jihatdan yangi holatdir.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishning nazariyasi bilangina emas, amaliyoti bilan ham bog’liq ko’plab masalalar bo’yicha kengaytirilgan tavsiyalar berilgan, umumlashtirish jarayonini tartibi va tarkibiy qismlari kompleks tarzda ko’rib chiqilgan
XULOSA
Milliy iqtisodiyotni xalqaro miqiyosda integratsiyalashning eng dolzarb masalalaridan biri mamlakat korxona va tashkilotlarini birlashtirish va ular tomonidan bir-biriga bog’liq tashkilotlar va sho’ba korxonalari guruhlarini tashkil etishdir. Aynan shu jarayon mamlakatimizning raqobatbardoshligini qo’llab - quvvatlay oladi va alohida jamiyatlarga zamonaviy dunyoviy raqobat sharoitida omon qolishga yordam beradi. Mazkur bitiruv malakaviy ishda o’zaro bog’langan tashkilotlar bosh va sho’ba korxonalar gurug’larini tashkil etishning zaruriy tarkibiy qismi - ularning hisobotini tuzishga bag’ishlandi . Hisobotning mazkur turi buxgalteriya hisobining eng murakkab jihatlaridan biri ekanligi butun dunyoda tan olingan. Aynan shu bois ishning umumiy maqsadi umumlashtirilgan hisobotni tuzishning nazariy asoslarini tadqiq etish, uni tuzish bo’yicha nazariy va amaliy tavsiya berishga yo’naltirilgan.
Magistrlik dissertatsiyasida quyidagi xulosalarga kelindi va takliflar ishlab chiqildi:

1. 
   Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotning nazariy mohiyati ochib berildi, buxgalteriya hisobi va iqtisodiy axborot tizimidagi hamda o’zaro bog’langan tashkilotlar bosh va shuba korxonalar guruhini boshqarish tizimidagi roli va o’rni aniqlandi.
   
2. 
   Buxgalteriya hisobi va hisobotining zamonaviy holati tanqidiy tadqiq qilindi, shu jumladan tadqiq etilayotgan sohadagi mamlakatimiz va xorijiy, ayniqsa hozirgi paytda buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga ega ko’plab ilmiy asarlar va me’yoriy hujjatlar ko’rib chiqildi;
   
3. 
   Alohida korxonaning hisoboti va ilgari mamalakatimizda tuzilgan jamlanma hisobotga nisbatan konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishning o’ziga xos jihatlari aniqlandi va tadqiq etildi;
   
4. 
   Bosh va shuba korxonalar guruhi hisobotini tahlil qilish asosida, mazkur sohada mavjud bo’lgan mamlakatimiz va xorijiy tajribaga asoslanib, konsolidatsiyalash jarayonining tartibi tadqiq qilindi.
   
5. 
   O’zaro bog’langan bosh va shuba karxonalar guruhlarining mohiyati va iqtisodiy tabiatini o’rganish hamda turli nuqtai nazarlarni solishtirish shundan dalolat beradiki, o’zaro bog’langan tashkilotlar bosh va shuba korxonalar guruhi alohida jamiyatlar bilan bir qatorda iqtisodiyotning eng muhim bo’g’inlaridan biridir, buning ustiga alohida mustaqil jamiyatdan faqlanadigan sifat jihatdan yangi holatdir.
   
6. 
   Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishning nazariyasi bilangina emas, amaliyoti bilan ham bog’liq ko’plab masalalar bo’yicha kengaytirilgan tavsiyalar berilgan, umumlashtirish jarayonini tartibi va tarkibiy qismlari kompleks tarzda ko’rib chiqilgan.
   

Izlanishlarimiz natijasida ishlab chiqilgan tavsiyalar ham nazariy jihatdan, ham amaliy jihatdan muhim hisolanib, ularning qo’llanilishi, shubhasiz, O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi faoliyatini rivojlantirishga hissa qo’shadi.