Ishchi kuchi, uning bandligi va ishsizlik

Ishchi kuchi, uning bandligi va ishsizlik


Reja:

1. 
   Ishchi kuchini takror hosil qilish va uning xususiyatlari.
   
2. 
   Ishchi kuchi bozori. Ishchi kuchi Yalpi talabi va Yalpi taklifi nisbati.
   
3. 
   Ishsizlik va uning turlari. Ishsizlik darajasini aniqlash.
   
4. 
   O’zbekiston bandlik muammosi va ishsizlarni ijtimoiy himoyalash.
   

1. Ishchi kuchini takror hosil qilish va uning xususiyatlari
Ishchi kuchi - bu insonning aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisi bo’lib, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchidir. Ishchi kuchini takror hosil qilish yoki uni takror ishlab chiqarish deganda eng avvalo o’zining aqliy va jismoniy kuch-quvvatini ishlatib, charchagan ishchining qobiliyatini qayta tiklash, ya‘ni uning va madaniy hordiq chiqarishi tushuniladi.
Ishchi kuchini takror hosil qilish mustaqil va ijtimoiy muammo bo’lib bu muammo aholining tabiiy harakatlari shaklida namoyon bo’ladi . Demak, ishchi ko’chini takror hosil qilishning asosi aholining tabiiy ko’payishidir.
Respublikada mehnat resurslarining o’rtacha yillik soni 12,6 mln kishini tashkil etadi. Bu mamlakat aholining o’otacha 51,1 foiziga tengdir. Iqtisodiyotda band bo’lgan aholining o’rtacha yillik soni 9,0 mln kishiga teng bo’lib, ishchi kuchi resurslari tarkibiga 71,3 foizni tashkil qiladi.
Ishchi kuchining miqdori mamlakat aholisining mehnat faoliyatiga layoqatli bo’lgan qimi orqali ifodalanib, u ishchi kuchi resurslari deb ham yuritiladi. Ishchi kuchi resurslariga kiritilishining asosiy mezoni bo’lib uning yoshi va mehnatga bo’lgan qobiliyati hisoblanadi . Odatda ishchi kuchi resurslari tarkibiga 16 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan ayollar kiritiladi. Lekin ijtimoiy ishlab chiqarish va boshqa sohalarda band bo’lgan pensionerlar ham ishlashi mumkin.
Jamiyatning yalpi milliy mahsuloti hisobiga ishlab chiqarishning moddiy ashyoviy omillarigina emas, balki shaxsiy omili – ishchi kuchi, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi ham takror hosil etiladi va sifat jihatdan ancha yuqori darajada takror yuzaga chiqariladi.
Ishchi kuchini takror hosil qilish insonning jismoniy kuchlari va aqliy qobiliyatlarini uzluksiz qayta tiklab va ta’minlab turish, ularning mehnat malakasini muttasil yangilab va oshirib borish, umumiy bilim va kasbiy darajasi o’sishini ta’minlash demakdir. Ishchi kuchini takror yaratish xodimlarni ishlab chiqarishga jalb etishni, tarmoqlar, korxonalar, regionalar o’rtasida mehnat resurslarini taqsimlash va qayta taqsimlashni, ularning xodimlarga bo’lgan ehtiyojlari qondirilishini va ayni paytda aholining ish bilan to’la va samarali band bo’lishini ta’minlaydigan ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmini yaratishni ham o’z ichiga oladi.
Ishchi kuchini takror hosil qilish nisbatan mustaqil iqtisodiy va ijtimoiy muammo bo’lib, bu muammo aholining tabiiy harakatlari shaklida namoyon bo’ladi. Shu sababli ishchi kuchini takror hosil qilishning asosi aholining tabiiy ko’payishidir.
Ishchi kuchi resurslarining soni va sifati mamlakat aholisining soni hamda jinsi va yoshi jihatidagi tarkibi bilan belgilanadi. Bular esa o’z navbatida aholining tabiiy harakatlanishiga bog’liq bo’ladi.
Respublikada mehnat resurslarining o’rtacha yillik soni 2002 yilda 12,6 mln. kishini tashkil qilgan, bu mamlakat aholisining 51,1 foiziga tengdir.
Iqtisodiyotda band bo’lgan aholining o’rtacha yillik soni 9,0 mln. kishiga yaqin bo’lib, mehnat resurslari tarkibida 71,3 foizni tashkil qiladi.
Aholining tabiiy harakatlanishi, uni takror ishlab chiqarish xarakteri ko’pgina holatlar bilan mamlakatning industrial taraqqiyoti va urbanizatsiya darajasi, ijtimoiy shart-sharoitlar, madaniyat va maishiy turmush an’analari, aniq tarixiy omillar bilan belgilanadi.
Ular jumlasiga demografiya omilini hisobga olgan holda uy-joy sharoitlarini yaxshilash, bolalarga nafaqalar berish, bolalar muassasalari bilan ta’minlash, homiladorlik va bola tug’ilgandan keyingi ta’tillarni uzaytirish, oilani mustahkamlash, shuningdek, jamoada ma’naviy muhitni yaxshilash kiradi.
Ishchi kuchini takror hosil qilish, ularning to’la va samarali ish bilan band bo’lish muammosini ham o’z ichiga oladi. Ish bilan to’la band bo’lishni mutloq ma’noda tushunmaslik kerak. Birinchidan, ishsizlikning ma’lum darajasi iqtisodiyot uchun me’yordagi hol hisoblanadi. Boshqa tomondan ish bilan to’la band bo’lish mehnatga layoqatli barcha kishilar, albatta umumlashgan (davlat va jamoa korxonalarida) ishlab chiqarishga jalb etilishi zarurligini anglatmaydi.

Ishchi kuchi resurslarinig faol va potentsial qismi bo’lib, ular farqlanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lgan shaxslar ishchi kuchi resurslarining faol qismi hisoblansa, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’qiyotganlar va vaqtinchalik uy xo’jaligida band bo’lganlar potentsial qismini tashkil etadi. Mamlakatda doimiy aholi soni 2009 yilning birinchi yanvar holatiga ko’ra 27,6 mln kishini tashkil etib, u oldingi yilga nisbatan 483,1 ming kishiga yoki 1,8 foizga o’sgan. Aholining tabiiy o’sishi 508,9 ming kishini tashkil etib, shundan 331,8 ming kishi yoki 65,2 foiz qishloq joylariga to’g’ri keladi.

O’zbekistonda aholining tabiiy harakati qo’yidagi ma‘lumotlar bilan tavsiflanadi.