Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

Sistematik doimiy xatoliklardan biri asbobni berilgan o‘chamga sozlash 
xatoligidir. U asbobni dastgohga o‘rnatishda sozlanuvchi o‘lchamlarning maksimal va 
minimal oralig‘idagi masofasiga aytiladi. Bu xatolik, qoidaga binoan, qo‘llaniluvchi 
asbobni sozlash usuliga bog‘liq. 
Asbobni berilgan o‘lchamga sozlashning quyidagi usullari mavjud: 
1) sinaluvchi dettallar bo‘yicha; 
2) etalon bo‘yicha; 
3) tayanchlar bo‘yicha; 
4) indikatorlar bo‘yicha; 
5) ishchi kalibrlar bo‘yicha; 

---

6) maxsus optik va jihoz priborlar qo‘llash bo‘yicha. 
Bulardan ba‘zi birlarining izohlari quyida keltirildi. 
1. Sinov yurishlar va o‘lchash usulida sozlash (sinaluvchi detallar bo‘yicha) 
O‘tmaslashgan keskich asbobni periodik almashtirish, dastgohni har safar 
bajariluvchi o‘lchamga sozlashga to‘g‘ri keladi. Maydoni tor qo‘yimlarda asbobning 
turg‘unligi vaqti ichida uning holatini detalga nisbatan o‘lchamli yeyilishini 
kompensatsiyalash uchun bir yoki bir necha marta sozlashga to‘g‘ri keladi. Sozlash va
rostlashning vazifasi shundan iboratki, ya‘ni berilgan partiyadagi hamma detallar 
bajariluvchi o‘lchamlari qo‘yim maydoni oralig‘ida bo‘lishi kerak. 
Birinchi usul bo‘yicha keskichni o‘rnatish, berilgan sozlanuvchi o‘lchamga 
dastgohda sinaluvchi detallarga ishlov berish bilan ketma-ket yaqinlashish o‘tkaziladi, 
qaysilarning o‘lchamlari universal o‘lchov asboblari yoki chegaraviy kalibrlar bilan 
tekshiriladi. Sinaluvchi detallarni tekshirishdagi, berilganlar bo‘yicha zarur bo‘lgan 
asbobni siljitish qiymati va yo‘nalishi aniqlanadi. Bunda sozlash xatoligi qo‘yimning 
0,1 qismiga teng (
IT
soz
1
,
0


) bo‘lishi lozim. 
Ikkinchi usul bo‘yicha keskich asbob talab etilgan, oldindan hisoblangan 
holatiga na‘muna (nusxasi) bo‘yicha (balandlik, gabarit) o‘rnatiladi. Asbobni o‘rnatish 
dastgohni ishlamayotgan (statik) holatida yoki undan tashqarida (ajratiluvchi 
supportlar, yo‘nuvchi juvalar, revolver kallagi va jihoz qurilmalar qo‘llanilganda) 
bajariladi. 
Birinchi usulning nazariyasi matematika statistikasini qo‘llash asosida prof. 
A.B.Yaxin tomonidan ishlab chiqilgan. Sozlash savollari, shuningdek, prof. 
A.P.Sokolovskiy ishlarida ham ko‘rilgan, qaysiki ishchi sozlanuvchi va statikaviy 
sozlash o‘lchami deb ataluvchi ta‘riflarni berdi. 
Кesuvchi asbobni har safar almashtirganda yoki har safar rostlaganda shunday 
o‘rnatish imkoniyati yo‘qki, u dastgohda mutlaqo bir xil doimiy holat egallasin. 
Alohida ishlanuvchi detallar partiyasi uchun, u har xil farq bilan hosil bo‘ladi. 
Asbobning ikkita chegaraviy oralig‘idagi masofani yoki ular holatlarining taqsimlanish 
maydonini shartli ravishda dastgohni sozlash xatoligi deb yuritiladi. Bir nechta partiya 
detallariga ishlov berishda ishlanuvchi o‘lchamga qo‘shimcha xatolik kirituvchi bu 

---

miqdorni, 
S

bilan belgilaymiz. 
S

qiymati dastgohni sozlash uslubiga bog‘liq va 
sozlanuvchi o‘lchamlarning maksimal va minimallari ayirmasiga teng. Sozlash 
xatoligining qiymati sozlovchi malakasi bilan aniqlanadi, ya‘ni subyektiv omilga 
bog‘liq, shuningdek, qo‘llaniluvchi o‘lchagich asboblar va namunalar sifati va aniqligi 
bilan aniqlanadi. Sinaluvchi detallar bo‘yicha sozlanganda, berilgan usulga xos bo‘lgan 
ravishda sozlash xatoligi, shuningdek, hisoblash noaniqligining funksiyasi bo‘lib 
hisoblanadi. Sinaluvchi detallar bo‘yicha sozlashda, sozlash aniqligi to‘g‘risida 
ishlangan detallarni o‘lchash natijalari bo‘yicha xulosa chiqariladi. 
Olingan o‘lchamlardan odatdagidek olingan o‘rta arifmetik o‘lchami, berilgan 
sozlash usulida partiyadagi detallarning guruhlashish markazi qilib olinadi. 
Sozlovchining vazifasi shu guruhlashish markazini imkoni boricha sozlanuvchi 
o‘lchamga mos keluvchi nuqta bilan to‘la mos kelishiga erishishi kerak. Agarda, 
sinaluvchi detallar o‘lchamlaridan hisoblangan o‘rtacha arifmetik qiymat sozlanuvchi 
o‘lchamdan farq qilsa, sozlovchi yoki jihoz qurilma yordamida asbob holatiga tuzatish 
kiritiladi. 
Sinaluvchi detallarni o‘lchash xatoliklarini 
lch
o'

va asbob holatini rostlash 
xatoligi 
rosl

ning mavjudligi shunga olib keladiki, ya‘ni egri chiziq guruhlashish 
markazi har bir partiya detallari uchun sozlanuvchi o‘lchamga nisbatan siljib qoladi. 
Eng katta siljish va tegishli sozlash xatoligi: 
)
(
'
rosl
lch
o
silj






, 
)
(
2
'
rosl
lch
o
soz





.
(2.22) 
Agarda sinaluvchi detallarni o‘lchash noaniqligi va asbob holatini rostlash 
xatoliklari, faqat tasodifiy xatoliklarning borligi deb qaralsa, 
lch
o'

va 
rosl

xatoliklarini 
qo‘shish, kvadrat ildiz (tasodifiy xatoliklarni qo‘shish) qoidasi bo‘yicha qo‘shish 
mumkin: 
2
2
'
2
rosl
lch
o
soz
k





,
(2.23) 
bunda 
k
-
lch
o'

va 
rosl

qiymatlarni normal qonundan chetga chiqishini hisobga oluvchi 
koeffitsient, 
2
,
1
...
2

k
. 
Shuningdek, xuddi shunga o‘xshash va bundan ham aniqroq formula m‘alum 

---



2
'
'
2
2











lch
o
lch
o
rosl
rosl
soz
k
k
,
(2.24) 
bu yerda 
73
,
1

rosl
k
; 
0
,
1
'

lch
o
k
. 
rosl

va
lch
o'

miqdorlarni ma‘lumotnoma adabiyotlardan olish lozim. 2.24- 
formuladagi 
soz

va 
rosl

qiymatlari radiusga tegishli, 
lch
o'

qiymati esa tanavor 
diametriga tegishlidir. 
Agarda, asbobni kerakli siljishini aniqlash, uni hisoblash usulini o‘zi bilan 
bog‘liq bo‘lsa, unda sozlash xatoligi ortadi. 
2
2
2
'
2
his
rosl
lch
o
soz
k







,
(2.25) 
bunda 
his

- asbob siljishining hisoblash usulining xatoligi. 
Sinaluvchi detallarni o‘rtacha arifmetik qiymatini hisoblash xatoligi bilan 
aniqlanadi. Ma‘lumki bu xatolik 
n
his
/




, 
bunda, 

-o‘rtacha kvadrat og‘ish, berilgan ishlash usuli aniqligini tavsiflaydi. n-
sinaluvchi detallar soni. 
Masalan, n =5 bo‘lsa 





45
,
0
his
; n =10 da 





32
,
0
his
bo‘ladi. 
Agarda 

noma‘lum bo‘lsa, taxminan qabul qilish mumkin 
6
T


,
(2.26) 
bunda T-ishlanuvchi o‘lcham qo‘yimi. Bu holda n =5 da 
T
his
075
,
0



va n=10 da 
T
his
053
,
0



va h.k. bo‘ladi. 
Кo‘pchilik mualliflar hamma ishlov berish hollari uchun deyarli yetarli bo‘lgan 
aniqlikda sozlash xatoligi 

2


soz
ga yoki 
b
soz
T
1
,
0


ga teng qilib qabul qilish mumkin, 
bunda 
b
T
- bajariluvchi o‘lcham qo‘yimi.