Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

 
3.3.5-§. Yig‘uv texnologik jarayonlarini ishlab chiqish ketma-ketligi 
Donali va mayda seriyali ishlab-chiqarish sharoitida detallarini bir-biriga alohida 
moslab birikma hosil qilinadi. Bu holda talab etilgan birikmani hosil qiluvchi ikkita 
detalning biri ikkinchisiga qo‘lda ishlov berish usullari yordamida (egovlash, 
shaberlash, pritirlash, jilvirlash, razvertkalash va h.k.) moslanadi. Chizmalarda bunday 
birikmalar uchun «o‘rni bo‘yicha moslansin» degan yozuv ko‘rsatiladi. 
Ko‘p seriyali va yalpi ishlab chiqarish sharoitida ham standart birikmalarni 
(podshipniklarni) hosil qilish to‘la o‘rin almashish tamoyili asosida olib boriladi. Bu 
holda mexanik ishlov berish sexlarida detallar qo‘yim maydoni chegarasida 
tayyorlanadi va o‘z navbatida birikma juftligini tashkil etuvchi ixtiyoriy detalning 
ikkinchisiga moslash yoki tanlab olishsiz, biriktirish imkoniyatini beradi, ya‘ni to‘la 
o‘rin almashtirish imkoniyatini beradi. To‘la o‘rin almashtirish tamoyili qulay 
bo‘lishiga qaramay, detallarni qo‘yim maydonida tayyorlanish borasidagi talab 
qo‘shimcha sarf-xarajatlarni yuzaga keltiradi. 

---

To‘la bo‘lmagan o‘rin almashtirish tamoyilini qo‘llagan holda detallarni 
mexanik ishlov berish natijasida hosil bo‘lgan dopusklar maydoni bir oz kattalashadi. 
Bu o‘z navbatida mexanik ishlov berish uchun sarf-xarajatlarni kamaytirishga olib 
keladi. Ma‘lumki, detallarni tayyorlashdagi ishlab chiqarish xatoliklari normal 
tarqalish qonuniga bo‘ysunadi. Shunga ko‘ra, detallarni qo‘yim maydoni chegarasini 
orttirish, chegaraviy o‘lchamlarni mos kelmasligi natijasida bir-biri bilan 
yig‘ilmaydigan detallar soniga proporsional bo‘lmaydi. Aksincha bir-biri bilan 
yig‘ilmaydigan detallar soni ko‘p bo‘ladi. Ishlab chiqarishda yig‘ma birikma hosil
qilmagan detallar yashiklarga solib qo‘yiladi va bir-biriga alohida moslash yo‘li bilan 
yig‘iladi. To‘la bo‘lmagan o‘rin almashtirish usuli seriyali ishlab chiqarish sharoitida 
qo‘llaniladi. 
To‘la bo‘lmagan o‘rin almashtirish tamoyili asosida yig‘ish jarayonini amalga 
oshirishda moslagichlar (kompensatorlar) keng qo‘llaniladi. Ular qo‘zg‘almas va 
qo‘zg‘aluvchan bo‘lishi mumkin. Bu holda yig‘ma birikmaning biror bir chetida oraliq 
qoldiriladi. Oraliqning (zazor) kattaligi yig‘ish jarayonida hosil bo‘lgan xatoliklarning 
qiymatidan katta bo‘ladi. Yig‘ish jarayonining nihoyasida hosil bo‘lgan oraliqning 
kattaligi aniqlanib, bu oraliq xalqa – moslagichlar yoki qo‘zg‘aluvchan qopqoq 
yordamida to‘ldiriladi. Guruhlarga ajratish tamoyili ko‘p miqdorda birikmalar hosil 
qilishda dopusklar chegarasiga juda aniq talablar qo‘yilgan holda qo‘llaniladi.
Masalan, dizelli dvigatellarning yonilg‘i nasosining plunjer juftligida oraliq 
(zazor) 1, 5-2 mkm chegarasida bo‘lishi kerak. To‘la o‘rin almashtirish tamoyilini 
qo‘llash uchun detallarni mexanik ishlov berishda bunday yuqori aniqlikka erishishi 
murakkab. Shuning uchun detallarni mexanik ishlov berishdagi dopusklar 
maydonining chegarasi bir muncha kattalashtiriladi. Ishlov berilgan detallarning 
o‘lchamlari nazorat qilinib guruhlarga ajratiladi va guruhlardan mos o‘lchamlar tanlab 
olinib birikma juftliklari hosil qilinadi. Natijada, birikmaning talab etilgan dopusklar 
chegarasi ta‘minlanadi. Bu tartibda yig‘ish selektiv yig‘ish deb ham yuritiladi. 
Yig‘ish ishlarini tashkil qilish shakllari asosan ikki ko‘rinishda bo‘ladi: 
statsionar (qo‘zg‘almas) va qo‘zg‘aluvchan yig‘ish. Statsionar yig‘ishda mahsulot bir 
ish o‘rniga bir yoki bir necha ishchi tomonidan amalga oshiriladi. Mahsulot tarkibiga 

---

kiruvchi barcha detallar shu ish o‘rniga keltiriladi. Qo‘zg‘aluvchan yig‘ishda mahsulot 
bir ish o‘rnidan ikkinchi va keyingilariga harakatlantirilgan holda yig‘iladi. Har bir ish 
o‘rnidagi jarayon bir yoki bir necha ishchi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Har 
bir ish o‘rniga biriktirilgan operatsiyani bajarish uchun kerakli bo‘lgan komplektlar 
(birikmalar, detallar) doimiy ravishda keltiriladi. Statsionar yig‘ish donali va mayda 
seriyali ishlab chiqarish sharoitida keng qo‘llaniladi. Yalpi ishlab chiqarish sharoitida 
ayrim yig‘ma birikmalarni tayyorlashda ham statsionar usul qo‘llaniladi. 
Qo‘zg‘aluvchan yig‘ish seriyali va yalpi ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. 
Mahsulotni qo‘zg‘almas umumiy yig‘ishni uch usul yordamida amalga oshirish 
mumkin: operatsiyalarni konsentratsiyalash, operatsiyalarni qisman va to‘la 
differensiallash.
Operatsiyalarni konsentratsiyalash usuli bu yig‘ish jarayonida ishtirok etayotgan 
bir guruh ishchilarni yoki alohida bir ishchini ixtisoslashtirmagan holda mahsulotni 
yig‘ishdan iborat. Bu usul donali ishlab chiqarishda qo‘llaniladi, chunki ishlab 
chiqarish ishchilarning malakasini yuqoriligi, moslash-sozlash ishlarining ko‘pligi, 
yig‘ish jarayonining uzoq davom etishi va past mehnat unumdorligi va yuqori tannarxi 
bilan ajralib turadi. Operatsiyalarni qisman differensiatsiya qilishda guruh ishchilari 
o‘z ixtisosliklariga ega bo‘ladi (chilangarlar, elektriklar, sozlovchilar).
Bundan tashqari, mahsulotning ayrim birikmalari umumiy yig‘ish joyidan 
tashqarida boshqa ishchilar tomonidan yig‘iladi va keyinchalik umumiy yig‘ish 
jarayoniga uzatiladi. Bu yig‘ish uchun sarflangan vaqtni kamaytiradi. Bu usul seriyalab 
ishlab chiqarish sharoitida keng qo‘llaniladi. Operatsiyalarni to‘la differensiatsiya 
qilish usuli bu yig‘ish jarayoni ayrim operatsiyalarga bo‘linishi, har bir operatsiyani bir 
yoki bir necha ishchi tomonidan bajarilishi va ularni bir yig‘ish stendlaridan 
ikkinchisiga ketma-ket o‘tishi bilan xarakterlanadi. Agarda operatsiyalar uchun 
sarflangan vaqtni moslashtirilsa va ishlab chiqarish taktiga muvofiqlantirmasa u holda 
oqimli yig‘ish jarayonini tashkil etish mumkin. Masalan, samolyotlarni yig‘ishda.
Mahsulotlarni qo‘zg‘almas yig‘ish jarayonini ularning o‘lchamlari tuzilishiga 
qarab quyidagi tartiblarda amalga oshiriladi:
a) bevosita sex yoki bo‘linma maydoninng bir qismida (maydonchada yig‘ish);

---

b) maxsus yig‘ish stendlarida;
v) fundamentda;
g) yig‘ish dastgohlarida;
d) chilangarlik stollarida. Ishchilarning ish o‘rni tevaragida shtiftlarni qoqish 
uchun, teshiklar ochish, rezba qirqish kabi ishlarni bajarish maqsadida vertikal radial 
parmalash dastgohlari va qo‘zg‘almas birikmalar hosil qilish uchun presslar bo‘lishi 
kerak.
Qo‘zg‘aluvchan yig‘ish shaklida transport vositalarining harakatlanishi ikki xil 
bo‘ladi: uzluksiz va davriy; konveyer uzluksiz holda harakatlanganda ishchi tomonidan 
bajariladigan operatsiya mahsulot ish o‘rnining maydoniga kelganda boshlanadi. 
Bunday hollarda transport vositasining to‘xtash vaqti operatsiya uchun sarflangan 
vaqtga teng bo‘ladi.
Konveyerni uzluksiz yoki davriy ravishda harakatlantirishni aniqlashda ishlab 
chiqarish dasturi, takti, yig‘ilayotgan mahsulot turi, yig‘ish ishlarining murakkabligi, 
ular uchun sarflanadigan vaqt va shu kabi texnologik omillar hisobga olinadi. 
Qo‘zg‘aluvchan yig‘ish to‘g‘ri oqimli va oqimli bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri 
oqimli yig‘ishda mahsulotni u operatsiyadan bu operatsiyaga uzatish transport 
vositalari yordamida olib boriladi va har bir operatsiyada alohida ish bajarilib ular 
uchun sarflangan vaqt ishlab chiqarish vaqtiga moslashtirilmagan bo‘ladi. Texnologik 
jarayonning eng katta vaqt sarflanadigan operatsiyasini vaqtidan kam bo‘lgan 
operatsiyalar, boshqa birikmalarni hosil qilish, yig‘ish komplektlarini shakllantirish 
kabi ishlar bilan qo‘shimcha ravishda yuklanadi. 
Ushbu ko‘rinishda yig‘ish ishlarini tashkil qilish seriyalab ishlab chiqarish 
sharoitida qo‘llaniladi. Oqimli yig‘ish jarayonida har bir operatsiyani bajarish uchun 
sarflangan vaqt ishlab chiqarish taktiga moslashtirilgan bo‘lib unga teng bo‘lishi yoki 
qoldiqsiz bo‘linishi mumkin bo‘ladi. 
Davriy ravishda harakatlanuvchi konveyerda yig‘ish uchun sarflangan vaqt 
operatsiyalar uchun sarflangan vaqt bilan mahsulotni konveyerda harakatlanishi uchun 
sarflangan vaqtlar yig‘indisiga teng bo‘ladi: