Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

Analitik usul bilan qo‘yimlar miqdori aniq hisoblanadi va bu usulda quyidagi 
formulalardan foydalaniladi. 
a) tekis yuzalarga ishlov berishda 
(3.1) 
bu yerda: R
z
- yuzaning g‘adir-budirligi, mkm; H - nuqsonli qatlam qalinligi, mkm; r- 
detal shaklining fazoviy og‘ishlar miqdori, mkm; ε
y
- bajarilayotgan operatsiyada 
zagotovkaning dastgoh moslamasiga o‘rnatish xatoligi, mkm; i – detal yuzasiga ishlov 
berish tartib raqami; i-1 – detal yuzasiga ishlov berishdan avvalgi tartib raqami. 
b) bir-biriga qarama-qarshi joylashgan (simmetrik) tekis yuzalarni parallel 
ishlov berishda: 
(3.2) 
v) ichki va tashki aylanish o‘qiga ega bo‘lgan yuzalarga ishlov berishda: 
(3.3) 
g) silindrsimon detallarning yuzalariga markazlarga o‘rnatilgan holda ishlov 
berishda: 
(3.4) 
Yuqorida keltirilgan formulalardan ko‘rinib turibdiki, qo‘yim miqdoriga 
quyidagi asosiy omillar ta‘sir ko‘rsatadi: 
a) zagotovka materiali; 
b) zagotovkaning shakli va o‘lchamlari; 
v) zagotovka turi va uni olish usullari; 
g) mexanik ishlov berishni amalga oshirish bo‘yicha qo‘yilgan talablar; 
d) detallar o‘lchamlarining aniqligi, yuza tozaligiga qo‘yiladigan talablar. 
1. Zagotovkaning materiali. Yuqorida zagotovka turlarini ko‘rib chiqilganda 
eslatib o‘tilganidek zagotovka materiali bevosita uni ishlab chiqarish turini belgilaydi. 

---

Shuning uchun quyma zagotovkada qo‘yim miqdori boshqa tur zagotovkalarga 
nisbatan yuqori bo‘ladi. 
2. Zagotovkaning shakli va o‘lchamlari. Zagotovkani shakli murakkab bo‘lsa u 
holda ular bolg‘alab tayyorlanadi, natijada qo‘yim miqdori ortib boradi. 
Xuddi shuningdek, murakkab shaklli zagotovkalarni shtamplashda ham bir 
konstruktiv elementdan ikkinchisiga o‘tishda qiyaliklar, qabariqlar hosil qilishga 
to‘g‘ri keladi, bu esa o‘z navbatida qo‘yimning ortib ketishiga olib keladi. 
3. Katta o‘lchamdagi zagotovkalarni quyish vaqtida metallarni cho‘kishini 
hisobga olib katta miqdorda qo‘yim qoldiriladi. 
4. Zagotovkani turi va uni olish usuli. Ma‘lumki, zagotovkalar quyma, 
bolg‘alangan, shatmplangan va prokatdan tayyorlanishi mumkin. Masalan, yerdagi 
qoliplarga yoki metall qoliplarga quyish mumkin (bu o‘z navbatida ishlab chiqarish 
turiga bog‘liq bo‘ladi). Ko‘rinib turibdiki, yerdagi qolipga quyilganda albatta qo‘yim 
miqdori yuqori bo‘ladi. Xuddi shu kabi markazdan qochma kuch ta‘sirida quyish bilan 
eruvchi modellar bo‘yicha quyishni taqqoslash mumkin. Bu holda ikkinchi usulda 
qo‘yim miqdori kamroq bo‘ladi va h.k. 
5. Mexanik ishlov berishni amalga oshirish bo‘yicha qo‘yilgan talablar. 
Detalga aniqlik va tozalik bo‘yicha qo‘yilgan talablar uning yuzalariga mexanik 
ishlov berish ketma-ketiligini belgilaydi. Shu ketma-ketlik asosida mexanik ishlov 
berishni turli usullaridan foydalaniladi. Detal yuzasiga qancha ko‘p marta mexanik 
ishlov berish talab qilinsa, qo‘yim miqdori ortib boradi. Bundan tashqari, detallarga 
mexanik ishlov berish operatsiyalarni oralig‘ida termik ishlov berilsa uning 
o‘lchamlari o‘zgarib qolishi mumkin. Shuning uchun ham mexanik ishlov berish uchun 
qo‘yim miqdori orttiriladi. 
6. Detal yuzalarning aniqligi, tozaligiga qo‘yilgan talablar. Detal yuzalarining 
aniqligi, tozaligi qancha yuqori bo‘lsa, bu yuzalarni tayyorlash shuncha murakkab 
bo‘ladi. Natijada bir necha bor mexanik ishlov berish zarur bo‘ladi. Bu esa qo‘yimlar 
miqdorini ortishiga olib keladi. Bundan tashqari, detalning har-bir o‘rnatishdagi 
xatoliklarni, termik ishlov natijasida o‘lchamlarni o‘zgarishini inobatga olib qo‘yim 

---

miqdorini orttirib borishga to‘g‘ri keladi, chunki mexanik ishlov berishda ushbu 
xatoliklarni hisobga oluvchi qo‘yim olib tashlanishi kerak. 
 
3.1.3-§. Qo‘shim kattaligini aniqlash 
Detallarni sirtqi qatlamini toblashdan keyin ham bu sirtqi qatlamni maksimal 
darajada saqlab qolish kerak, chunki uning bebaho xususiyati, olib tashlanuvchi 
qo‘shim miqdorini oshirish bilan tez pasayadi. 
3.4-rasm. Tanavorni sirtqi qatlamlari: a) tashqi sirt qatlami; b) ichki sirt qatlami; d) minimal 
qo‘shimni hisoblash sxemasi. 
3.4-rasmda tanavor sirtqi qatlamining sxemasi ko‘rsatilgan, bunda A-sirtqi 
qatlamni kesib olib tashlanuvchi nuqsonli qismi, B-sirtqi qatlamni olib 
tashlanmaydigan qismi, C-metallni tabiiy strukturasi.
3. ρ
i-1
-ishlanuvchi yuzalarning baza yuzalarga nisbatan fazoviy og‘ishi (3.4, d- 
va 3.5, a -rasmlar). Fazoviy og‘ishlarga: vtulkalar, disklar va gilzalar tanavorlaridagi 
tashqi yuzalar va teshiklarning bir o‘qli emasligi; zinali vallar tanavorlaridagi 
zinalarning bazaviy bo‘yinlariga yoki markaziy teshiklar chiziqlari bir o‘qli emasligi; 
tanavorni silindrik yuza bazaviy o‘qiga yon yuzasining noperpendikulyarligi; korpusli 
detallar tanavorlaridagi ishlanuvchi, bazaviy yuzalarning noparallelligi va ishlanuvchi 
hamda bazaviy elementlarning o‘zaro holatlarining jihoz xatoliklari kiradi. 
3.5-rasm. Ishlanuvchi sirtlar fazoviy og‘ishlarini qatlamga ta‘sirini 
ko‘rsatuvchi sxema: a) vtulka uch quloqli patronda; b) val markazlarda. 

---

3.5, a-rasmda vtulka tashqi va ichki yuzalarining bir o‘qli emasligi ρ
i-1
ni teshikni 
yo‘nish uchun ajratilgan qatlamga ta‘sirini tasvirlovchi sxema ko‘rsatilgan. Vtulka 
o‘zining tashqi (bazaviy) yuzasi bilan uch quloqli o‘zaro markazlashuvchi patronga 
mahkamlangan. Shtrixli chiziq teshikka ishlov berilishi kerak bo‘lgan D -diametrni 
tavsiflaydi: sxemadan ko‘rinib turibdiki, ya‘ni diametr uchun oraliq qo‘shimni tashkil 
etuvchisi, 2 ρ
i-1
ga teng. 
Tanavor teshigining diametri d faqat shu tashkil etuvchini hisobga olganda d=D-
2 ρ
i-1
ga teng qilib olish kerak. 
3.5,b -rasmda qalinlashgan pog‘ona bo‘ynini bir o‘qlik emasligi ρ
i-1
ni (tanavorni 
egilganligi natijasida) shu bo‘yinni yo‘nish uchun qoldirilgan qo‘shimga ta‘sirining 
sxemasi ko‘rsatilgan. Oldingi holdagiga o‘xshagan oraliq qatlamni qo‘shimcha tashkil 
etuvchisi bir o‘qli emaslikni kompensatsiyalash uchun 2ρ
i-1
ga teng. O‘z navbatida, ρ
i-
1
ni tanavor o‘lchamlari va egilganlik 

e
orqali taxminan ifodalash mumkin. Egilgan 
o‘qni siniq chiziq bilan almashtirib, taxminan olamiz, 
x
e
i
l
L




)
/
(
2
1
