Ishlab chiqarish xarajatlari reja: Kirish Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati va turlari Korxona daromadlari va foydasi Daromadlarning o`sishida mehnat unumdorligining roli Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

 
 
 
 
 
 

---

8 
Korxona daromadlari va foydasi 
Korxona (firma) mablag`lari aylanishining har bir tsiklli mahsulotlar yoki 
xizmatlarning sotilishi bilan yakunlanadi. Buning natijasida tushgan pul 
mablag`lariga u yana iqtisodiy resurslar (xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar, 
yoqilg`i, ishchi kuchi va hokazolar) sotib oladi va ularning yordamida mahsulot 
ishlab chiqaradi yoki xizmat ko`rsatadi. Mana shunday tarzda sodir bo`ladigan 
jarayonlar takror ishlab chiqarishni tashkil etadi. 
Ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish natijasida korxona (firma) xazinasiga 
tushgan pul mablag`larini daromadlar deb ataladi. Korxonaning jami daromadi 
asosiy faoliyatdan va asosiy bo`lmagan faoliyatdan olingan daromadlar 
yig`indisidan iboratdir. 
Asosiy 
faoliyatdan 
olingan 
daromadlarga 
mahsulotlarni, 
ishlarni, 
xizmatlarni, tovar-moddiy zahiralar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan 
tushumlar kiradi.
Daromadlarning ikkinchi turi, ya`ni asosiy bo`lmagan faoliyatdan olingan 
daromadlarga quyidagilar kiradi: 
-qimmatli qog`ozlarni qayta baholash natijasida hosil bo`lgan daromadlar; 
-foizlar, dividentlar va ijara haqi ko`rinishdagi daromadlar. 
Korxona daromadining bir qismi mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan 
bog`liq bo`lgan xarajatlarni qoplaydi, qolgan qismi korxonaning sof daromadi yoki 
foydasini tashkil etadi. 
Mahsulotni sotishdan olgan tushumdan ishlab chiqarish xarajatlarini chegirib 
tashlagandan paydo bo`ladigan farq mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda deb 
yuritiladi. Mazkur ko`rsatkich, ya`ni yalpi foydadan sotish xarajatlari, ma`muriy 

---

9 
xarajatlar va boshqa operatsion xarajatlarni ayrib tashlash yo`li bilan asosiy 
faoliyatdan olingan foyda aniqlanadi. 
Korxona tomonidan boshqa xo`jalik yurituvchi sub`ektlardan olingan 
dividentlar, berilgan qarzlar uchun foizlar, mol-mulkni ijaraga berishdan olingan 
daromadlar va moliyaviy faoliyat bilan bog`liq bo`lgan boshqa daromadlar 
yig`indisi moliyaviy faoliyatdan olingan foydani tashkil etadi. 
Yuqorida ko`rsatilgan ikki xil foyda, ya`ni asosiy faoliyatdan olingan foyda 
bilan moliyaviy faoliyat foydasining yig`indisi umumxo`jalik faoliyatidan olingan 
foydani tashkil etadi. 
Bundan tashqari korxonada favqulodda foyda yoki zarar sodir bo`lishi ham 
mumkin. Favquloddagi foyda yoki zarar korxona moliya-xo`jalik faoliyatinig 
natijasida emas, balki korxonadagi biznes tavakkalchiligi bilan to`g`ridan-to`g`ri 
bog`lanmagan holda vujudga keladi. Favqulodda foyda yoki zararni keltirib 
chiqaruvchi hodisalarni, odatda, oldindan bashorat qilish va rejalashtirish mumkin 
emas. Shu nuqtai nazardan dehqonchilikda har 3-5 yilda sodir bo`lishi mumkin 
bo`lgan qurg`oqchilikni favqulodda hodisa deb bo`lmaydi. Korxona bu hodisaga 
oldindan tegishli rezervlar tashkil etib, tayyorgarlik ko`rib borishi lozim. Yoki 
tovar bahosining mavsumiy ko`tarilishi yoki pasayishini ma`lum darajada oldindan 
bashorat qilish mumkin bo`lgani uchun favqulodda hodisa deb qarash ham to`g`ri 
emas.
Favqulodda foyda yoki zararni keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan aksariyat 
hollar xalqaro bozordagi o`zgarishlar, masalan, narx-navoning keskin ko`tarilib 
yoki pasayib ketishi hamda turli tabiiy ofatlar bilan bog`liq bo`ladi. 
Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda bilan favqulodda foyda (zarar) 
yig`indisi soliq to`langunga qadar foydani tashkil etadi. Soliqlar va foydadan 
boshqa majburiy to`lovlar bajarib bo`lingandan so`ng qolgan foyda korxonaning 
sof foydasini tashkil etadi. 

---

10 
Soliqqa tortiladigan foyda bilan korxonaning balans foydasi bir-biridan 
farqlanishini ta`kidlab o`tish zarur. Moliyaviy hisobotlarni ishlab chiqish 
qoidalariga muvofiq holda aniqlangan umumxo`jalik faoliyatidan olinadigan foyda 
bilan favqulodda foyda yig`indisi soliq qonunchiligi nuqtai nazaridan e`tiborga 
olinishi lozim bo`lgan foyda miqdoridan farq qiladi. Ayrim xarajatlar soliq 
qonunchiligi nuqtai nazaridan xarajat sifatida tan olinmaydi, ya`ni soliq summasini 
aniqlashda ularni korxona daromadidan chegirib tashlash mumkin emas. Masalan, 
norma doirasidagi safar xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilishiga ruxsat beriladi, 
normadan yuqori sarf qilingan qismi esa kiritilmaydi. Davlat manfaatlari bo`yicha 
yondashilsa, bu asosli, chunki korxona o`z xodimiga qo`shimcha imtiyozlar 
berganda, bundan davlatning soliq tushumlari kamaymasligi lozim. Agar shunday 
qilinmasa, korxona qancha mablag`ni ko`p sovursa, davlatga soliqlarni shuncha 
kam to`lashi mumkin bo`lib qoladi.
Soliqqa tortiladigan foyda miqdorini aniqlash ancha murakkab ish. Chunki 
davlat soliq siyosatining maqsadi faqat soliqlarni hisoblab chiqish va 
undirishdangina iborat emas. Soliq siyosati korxonada oqilona xo`jalik yuritilishini 
rag`batlantirish, resurslarning samarasiz ishlatilishini jazolash va muayyan ijtimoiy 
maqsadlarga erishishga qaratilgan bo`lishi lozim.
Korxona ixtiyorida qolayotgan sof foyda jamg`arish va iste`mol 
maqsadlariga 
yo`naltirilishi 
mumkin. 
Foydaning 
iste`mol 
maqsadlariga 
yo`naltirilayotgan qismi korxona egalariga daromad sifatida berilishi, korxona 
xodimlarini rag`batlantirish uchun sarflanishi yoki boshqa iste`mol maqsadlariga 
ishlatilishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi raqobat muhiti korxona foydasining asosiy 
qismini muntazam ravishda investitsion maqsadlarga ajratishga majbur etadi. 
Bundan korxonada ishlovchi xodimlar manfaatdordirlar deyish mumkin, chunki 
ularni ish o`rinlari saqlab qolinadi, kengaytiriladi va takomillashadi. Korxona 
egalarining manfaatlari esa birinchi navbatda korxona kapitali ortishida, uning 

---

11 
bozordagi mavqei mustahkamlanishida ifodalanadi. Davlat nuqtai nazaridan esa 
foydaning qayta investitsiyalanishi korxona faoliyati hajmlarini, ya`ni soliqqa 
tortish bazasini kengaytiradi hamda regiondagi ijtimoiy masalalarni hal etishga 
ko`maklashadi.
Korxona foydasini taqsimlash jarayonida korxonada muayyan maqsadlarga 
mo`ljallangan zahiralar va fondlar (jamg`armalar) tashkil etilishi mumkin. Bozor 
iqtisodiyotida bu foydani assignatsiyalash deb ataladi. Mamlakatimizdagi ko`plab 
korxonalarda zahira fondi, ishlab chiqarishni rivojlantirish fondi, xodimlarni 
moddiy rag`batlantirish fondi va ijtimoiy rivojlantirish fondi kabi jamg`armalar 
tashkil etilgan. Korxona balansida bu fondlar “Taqsimlanmagan foyda” nomli 
moddada aks ettiriladi. Shuni ham aytib o`tish lozimki, umumxo`jalik faoliyatidan 
olingan foyda bilan favqulodda foyda yig`indisi xo`jalik amaliyotida korxonaning 
balans foydasi yoki brutto-foyda deb ataladi. Soliqlar to`lab bo`lingandan so`ng 
qolayotgan foyda esa sof foyda yoki netto-foyda deb yuritiladi.
Shunday qilib, korxona daromadlari quyidagicha taqsimlanadi: 
Birinchi navbatda moddiy va nomoddiy resurslarga ketgan sarflarni 
qoplanadi.
Ikkinchi navbatda mehnat haqi fondi shakllantiriladi, ijtimoiy sug`urtaga 
ajratmalar va mahsulot tannarxiga kiritiladigan soliqlar to`lovlari amalga oshiriladi.
Uchinchi navbatda korxonani balans foydasi shakllanadi va uning hisobidan 
foydadan soliqlar to`lanadi. 
To`rtinchi navbatda netto-foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar 
qoplanadi.
Shundan so`ng qolgan foyda jamg`arish va iste`mol maqsadlariga ishlatiladi.