Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish strategiyasi

Korxonaning xarajatlari quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Maxsulot (ishlar, xizmatlar) ning ishlab chiqarish jarayonida tutgan iqtisodiy o’rniga qarab – asosiy va ikkilamchi xarajatlarga
2. Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilishiga qarab – to’g’ri va egri xarajatlariga
3. Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish xajmiga nisbatan –
o’zgaruvchan va doimiy xarajatlarga ajraladi.
Asosiy xarajatlar quyidagi xarajat turlaridan tashkil topadi:
 maxsulot (ishlar, xizmatlar)ning asosiy ishlab chiqarish materiallari
 maxsulot (ishlar, xizmatlar)ning asosiy ishlab chiqarish mexnat xarajatlari
Bu xarajat turlari to’g’ri xarajatlar tarkibiga kiradi.
To’g’ri xarajatlar – to’g’ri moddiy xarajatlar va to’g’ri mexnat xarajatlariga
ajraladi.
Ikkilamchi xarajatlar – bu maxsulot (ishlar, xizmatlar)ning yordamchi
ishlab chiqarish xarajatlari xisoblanadi va bu xarajatlarga – yordamchi materiallar,
extiyot qismlar va yordamchi ishchilar, menejerlar, usta(master)lar ish xaqi, tatil va
qo’shimcha ish vaqti uchun to’langan ish xaqi kiradi. Bu xarajatlar egri xarajatlar
tarkibiga kiradi.
O’zgaruvchan xarajatlar – bu ishlab chiqarish va sotish hajmi xajmining
ortishi bilan ortib boradigan shuningdek, bir necha turdagi maxsulotlarni ishlab
chiqarish va sotishda ularni tarkibi bilan bevosita bog`liq bo`lgan xarajatlar
tushuniladi. Bu xarajatlar – umumiy o’zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari va
qisqa muddatli o’zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlariga ajraladi. Bularga xom
ashyo va materiallar, yoqilg`I, energiya, transport xizmatlari, mehnat resurslariga
sarflangan xarjatlar kiradi.
Umumiy o’zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari bu ishlab chiqariladigan
maxsulot xajmi o’zgarishi bilan bu xarajat ham ma’lum darajada o’zgaradi.
Qisqa muddatli o’zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari bu maxsulot xajmiga
proportsional ravishda o’zgaradigan xarajatlar xisoblanadi. Maxsulot xajmi ikki
barobar oshsa bu xarajat ham ikki barobarga ko’payadi. O’zgaruvchan ishlab
chiqarish xarajatlariga misol qilib – asosiy ishlab chiqarish materiallari
xarajatlarini, ishbay ish xaqini, ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan uskuna
xarajatlarini va talab qilinadigan energiya xarajatlarini olishimiz mumkin.
Maxsulotni yaratishda ishtirokiga ko`ra:
 asosiy xarajatlar – maxsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita
bog`liq bo`lgan xarajatlar, xususan, xom- ashyo, asosiy materiallar va butlovchi
qismlar, yoqilg`i va energiya, ishlab chiqarishdagi ishchilarnng ish haqi harajatlari
va boshqalar.
 ustama xarajatlar, ya`ni ishlab chiqarishni bosharish va xizmat ko`rsatish
xarajatlari ( sex, umumzavod, ishlab chiqarishlardan tashqari, nuqsonli maxsulot
tufayli kelib chiqqan yo`qotishlar).
Doimiy ishlab chiqarish xarajatlari – ishlab chiqarish hajmini o`zgarishi
bilan miqdori o`zgarmaydigan, ya`ni ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lmagan
xarajatlar kiradi. Ular hattoki korxona maxsulot ishlab chiqarmagan taqdirda ham
to`lanadi, bular amortizatsiya ajratmalari, bino va dastgohlar ijara xarajatlari,
sug`urta badallari, boshqaruv xodimlari ish haqi va boshqalar