Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

II BOB. GLOBALLASHUV SHAROITIDA XALQARO SAVDO VA MEHNAT TAQSIMOTI ZAMONAVIY NAZARIYALARI TAHLILI


2.1. XXI asrning uchinchi o‘n yilligida Xalqaro savdo va mehnat taqsimotiga oid yangi qarashlar
Bugungi kunda qaysi savdo nazariyasi ustunlik qiladi? Bu yerda bir qancha nazariyalar yoritilgan. Ular iqtisodchilarga, hukumatlarga va biznesga xalqaro savdoni va uni qanday targ‘ib qilish, tartibga solish va boshqarishni yaxshiroq tushunishga yordam bergan bo‘lsa-da, bu nazariyalar vaqti-vaqti bilan real voqealarga zid keladi. Mamlakatlar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishning ko‘p sohalarida mutlaq ustunlikka ega emas va aslida ishlab chiqarish omillari mamlakatlar o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlanmagan. Ba'zi mamlakatlar ba'zi omillarning nomutanosib foydasiga ega. Qo‘shma Shtatlarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining keng assortimentida foydalanish mumkin bo‘lgan keng ekin maydonlari mavjud. Shuningdek, u kapitalga keng kirish imkoniyatiga ega. Garchi bu mehnat fondi eng arzon bo‘lmasada, u dunyodagi eng yaxshi ma'lumotlilar qatoriga kiradi. Ishlab chiqarish omillaridagi bu afzalliklar Qo‘shma Shtatlarning dunyodagi eng yirik va eng boy iqtisodiyotiga aylanishiga yordam berdi. Shunga qaramay, Qo‘shma Shtatlar katta miqdordagi tovarlar va xizmatlarni import qiladi, chunki amerikalik iste'molchilar o‘z boyliklaridan o‘zlariga kerak bo‘lgan va xohlagan narsani sotib olish uchun foydalanadilar - ularning aksariyati endi arzon ishchi kuchi orqali o‘zlarining qiyosiy ustunliklarini yaratishga intilayotgan boshqa mamlakatlarda ishlab chiqariladi, yer yoki ishlab chiqarish xarajatlari. Natijada, dunyo bo‘ylab biron bir nazariya hukmron ekanligi aniq emas. Amalda, hukumatlar va kompaniyalar ushbu nazariyalarning kombinatsiyasidan tendentsiyalarni sharhlash va strategiyani ishlab chiqish uchun foydalanadilar. Xuddi bu nazariyalar so‘nggi besh yuz yil ichida rivojlanganidek, xalqaro savdoga yangi omillar ta'sir ko‘rsatishi bilan ular o‘zgarish va moslashishda davom etadi.
Globallashuv va global mehnat taqsimoti. Bu masala globallashuv haqidagi qarama-qarshiliklarda o‘zining eng keng doirasiga yetib boradi, bu ko‘pincha qiyosiy ustunlikka asoslangan xalqaro savdoni kengaytirish uchun evfemizm sifatida talqin etiladi. Bu mamlakatlar tajribali mamlakatlar bilan solishtirganda, boshqa ishlar uchun resurslardan foydalanmaslikning imkoniyat xarajatlari nuqtai nazaridan o‘lchanadigan eng past nisbiy xarajat bilan bajarishi mumkin bo‘lgan ishlarga ixtisoslashganligini anglatadi. Biroq, tanqidchilar xalqaro ixtisoslashuvni "mehnatkash davlatlar eng yaxshisi" tushunchasi bilan yetarlicha tushuntirib bo‘lmaydi, deb da'vo qilmoqdalar, aksincha, bu ixtisoslashuv ko‘proq tijorat mezonlari asosida boshqariladi, bu esa ba'zi mamlakatlarni boshqalardan afzal ko‘radi.
Zamonaviy dunyoda mehnat taqsimoti nazariyasi bilan shug‘ullanadigan mutaxassislar boshqaruv va tashkil etish bilan shug‘ullanadigan mutaxassislardir. Umuman kapitalistik iqtisodlarda bunday ishlar ongli ravishda hal etilmaydi. Turli odamlar turli xil narsalarni sinab ko‘rishadi va odatda eng samarali xarajat (eng kam kirish bilan eng ko‘p va eng yaxshi mahsulot ishlab chiqaradi) qabul qilinadi. Ko‘pincha bir joyda yoki vaqtda ishlaydigan texnikalar boshqa joyda yaxshi ishlamaydi.
Iqtisodiyotda yangi xalqaro mehnat taqsimoti (YXMT) globallashuv natijasidir. Bu atama ishlab chiqarish sanoatining rivojlangan kapitalistik mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga fazoviy siljishini tushuntirishga intilayotgan nazariyotchilar tomonidan kiritilgan — ishlab chiqarishning davom etayotgan geografik qayta tashkil etilishi, bu oʻz manbasini jahon mehnat taqsimoti haqidagi gʻoyalardan topadi. Bu ishlab chiqarish jarayoni milliy iqtisodiyotlar bilan chegaralanib qolmaganida yuzaga keladigan fazoviy mehnat taqsimoti. "Eski" xalqaro mehnat taqsimoti ostida, taxminan 1970-yilgacha rivojlanmagan hududlar jahon iqtisodiyotiga asosan mineral va qishloq xo‘jaligi tovarlari yetkazib beruvchilari sifatida kiritilgan. Ammo rivojlanayotgan iqtisodlar XX asrning uchinchi o‘n yilligida jahon iqtisodiyotiga birlashgani sari bu iqtisodlarda koʻproq ishlab chiqarish amalga oshiriladi.
Bu ishlab chiqarish jarayonlari rivojlangan mamlakatlardan (AQSh, Yevropa mamlakatlari va Yaponiya) Osiyodagi rivojlanayotgan mamlakatlarga (masalan, global sanoat siljishi) ko‘chirilishi tendentsiyasiga olib keldi yoki "global sanoat siljishi" deb ham ataladi. Buning sababi shundaki, kompaniyalar komponentlarni ishlab chiqarish va yig‘ish uchun eng arzon joylarni qidiradi, shuning uchun ishlab chiqarish jarayonining arzon mehnat talab qiladigan qismlari xarajatlar sezilarli darajada past bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga o‘tkaziladi. Kompaniyalar buni transport va kommunikatsiya texnologiyalaridan, shuningdek, ishlab chiqarishning parchalanishi va joylashuv moslashuvchanligidan foydalangan holda amalga oshiradilar. 1953-yildan 1990-yillarning oxirigacha sanoatlashgan iqtisodiyotlarning jahon ishlab chiqarish mahsulotidagi ulushi 95% dan 77% gacha, rivojlanayotgan mamlakatlarning ulushi esa 5% dan 23% gacha 4 baravardan koʻproqqa kamaydi.