Ishlab chiqarishda boshqaruv
- BOB. “YODGORLIK KORHONASIDA MEHNAT UNUMDORLIGI
Download 0.59 Mb. Pdf ko'rish
|
mehnat unumdorligining korxona samaradoligiga tasiri masalalari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.1.1-jadval Ishlab chiqarish korxonasining mehnat unumdorligi ko‟rsatkichlari tahlili
- 2.1.2-jadval Bir hodimning mehnat unumi va uning o‟zgarishiga ta‟sir etuvchi omillar tahlili
- Mehnat unumdorligiga ta‟sir etuvchi mehnat ko‟r satkichlari tahlili
- Mahsulot mehnat sig‟imining tahlili
- 5-jadval Korxonada mehnat sig‟imining o‟zgarishini mehnat unumdorligiga ta‟sirining tahlili
- 5-jadval Ishchilarning ish vaqti fondidan foydalanish
|
2- BOB. “YODGORLIK KORHONASIDA MEHNAT UNUMDORLIGI VA UNGA TA‟SIR ETUVCHI OMILLAR TAHLILI 2.1. Mehnat unumdorligi darajasi tahlili. Bitiruv oldi amaliyoti o‟tkazilgan korxona misolida mehnat unumdorligi darajasi va unga ta‟sir etuvchi omillarning tahlilini amalga oshirish bitiruv malakaviy ishining asosiy vazifalaridan biridir. Bitiruv oldi amaliyoti ”Yodgorlik” korxonasida o‟tkazildi. Mehnat unumdorligi – ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi asosiy ko‟rsatkich, uni oshirish - iqtisodiy o‟sishning asosiy omilidir. Mahsulot hajmini oshirishda mehnat unumdorligining ulushi yuqoridir.Mehnat unumdorligi ishlab chiqarish samaradorligini ifodovchi muhim ko‟rsatkichlardan biridir.
Mehnat unumdorligining o‟lchov birliklari: a) qiymat;
b) natura;
c) mehnat; 26
Unumdorlik darajasini natura shakli aniq ifodalaydi, ammo bu ko‟rsatkichni qo‟llash cheklangan. Mehnat unumdorligini ifodolovchi ko‟rsatkich, bu har bir hodimga to‟g‟ri keladigan o‟rtacha yillik mahsulotdir. Bulardan tashqari ishchining bir kunlik ish unumi, ishchining bir soatlik ish unumi ko‟rsatkichlari ham mehnat unumdorligini ifodaydi.Tahlil etishda bu mehnat unumdorligi ko‟rsatkichlari rejadagi bilan taqqoslanib ko‟rsatkichlarning o‟zgarish sabablari aniqlanadi. Mehnat unumdorligining dinamikasi va darajasiga ko‟p jihatdan korxonaning ishlab chiqarish xajmi xodimlar soni ish vaqti fondi, tannarxi vahokazo ko‟rsatkichlari bog‟liqdir. Mehnat unumdorligini tahlil etishda ko‟rsatkichlar reja, xaqiqat, bir xil ixtisoslashuvga ega bo‟lgan korxonalarning ma‟lumotlari bilan taqqoslanib, ishga solinmagan ichki imkoniyatlar aniqlanadi.
Ishlab chiqarish korxonasining mehnat unumdorligi ko‟rsatkichlari tahlili № Ko‟rsatkichlar 2012-yil 2013-yil Farqi,(+;-) 1 Ishlab chikarilgan maxsulot xajmi, ming so‟m. 325359,3 258903 -66456,3 7 Sanoat ishlab chiqarish hodimlarining soni, kishi 59
61 +2
3 Shujumladan. ishchilarsoni, kishi 51 52
+1 4 Bir ishchining yil davomida ishlagan kishi kunlari, kishi-kun 232
229 -3
51 Bir ishchining yil davomida ishlagan kishi soatlari, kishi-soat 1832,8
1774,75 -58,05
6 O‟rtacha ish kuni davomiyligi, soat 7,9 7,75
-0,15 27
7 Ishchilar sonining sanoat ishlab chiqarish hodimlari tarkibidagi ulushi, % 86,44 85,24
-1,2 8 Bir hodimga tug‟ri keladigan o‟rtacha yillik mahsulot, ming.so‟m. (4/2)- 5514,56
4244,31 -1270,25 9 Birishchigato‟g‟rikeladigano‟rtachayillikmahsu lotxajmi,ming. so‟mming.s. 6379,59
4978,90 1400,69
10 Ishchiningbirkunlikishunumi, ming so‟m. 27,49 1321,74
-5,75 11
Ishchiningbirsoatlikishunumi, ming so‟m. 3,48
2,80 -0,68
Hulosa: Jadval ma‟lumotlari korxonada barcha turdagi mehnat unumdorligi ko‟rsatkichlari o‟tgan yilga nisbatan kamaygan. Mehnat unumdorliging kamayishiga ishchilar sonining o‟zgarishi , ish vaqtidagi o‟zgarishlar sabab bo‟lgan. Mehnat unumdorligining kamayishi bu qoniqarsiz holat hisoblanib bunga ta‟sir etuvchi omillarni o‟rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 2.2. Mehnat unumdorligi darajasiga ta‟sir etuvchi omillar tahlili Mehnat unumini tahlil etishdan maqsad uning bajarilishiga baho berish hamda o‟zgarish sabablarini aniqlash va unga ta‟sir etuvchi omillarni miqdor jihatdan hisoblashdan iboratdir. Ushbu maqsadlarda ishlab chiqarish korxonasida bir xodimning mehnat unumi va uning o‟zgarishiga ta‟sir etuvchi omillarni aniqlash uchun quyidagi jadval ma‟lumotlaridan foydalanamiz. Buning uchun korxonada bir xodimning mehnat unumi va uning o‟zgarishiga ta‟sir qiluvchi omillarning xisobini amalga oshiramiz. 2.1.2-jadval Bir hodimning mehnat unumi va uning o‟zgarishiga ta‟sir etuvchi omillar tahlili № Ko‟rsatkichlar 2012-yil 2013-yil Farqi, (+;-)
Mahsulot (ish, xizmat) hajmi, mings so‟m 325359,3 258903
-66456,3 2 Sanoat ishlab chiqarish hodimlarining o‟rtacha soni, kishi 59
61 +2
28
3 Shu jumladan: ishchilar soni, kishi 51
52 +1
4 Sanoat ishlab chiqarish hodimlari tarkibidagi ishchilar salmog‟i, % 86,44
85,24 -1,2
5 Bir hodimga tug‟ri keladigan o‟rtacha yillik mahsulot, ming so‟m 5514,56
4244,31 -1270,25 6 Bir ishchiga tug‟ri keladigan o‟rtacha yillik mahsulot, ming so‟m 6379,59
4978,90 -1400,69 7 Bir hodimning o‟tgan yilgi rejaga nisbatan mehnat unumining o‟zgarishi: a)
ishchilar salmog‟ining o‟zgarishi hisobiga; (4978,90*(-12))/100 b)
bir ishchi mehnat unumining o‟zgarishi hisobiga; (-1400,69*85,24)/100 X X X X -59,74
-1193,94 E
yilga nisbatan m1270,25 ming so‟mga kamaygan. Bunga asosan ikkita omil ta‟sir etgan. Bizning korxonada mahsulot hajmi 66456,3 ming so‟mga kamaygan. Demak, mahsulot xajmining kamayishi bilan izohlanadi. Ya‟ni korxonaning sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibida ishchilar salmog‟ining o‟zgarishi xisobiga, bitta xodimning o‟rtacha yillik mehnat unumdorligining 59,74 ming so‟mga pasayishiga olib kelgan. Ikkinchi omil bo‟lmish bir ishchining mehnat unumdorligi 1400,69 ming so‟mga kamayishi xisobiga bitta xodimning mehnat unumdorligi ham 1193,94 ming so‟mga kamaygan. Xar tahminan 1253,68 ming so‟mni tashkil qilgan. Mehnat unumdorligiga ta‟sir etuvchi mehnat ko‟r satkichlari tahlili
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mahsulot ishlab chiqarish xajmlarini ko‟paytirishga va uni bozorga taklif qilish orqali ko‟proq foyda olishga intiladi. Bunday sharoitda mahsulot hajmini korxonani kengaytirish yoki hodimlar sonini ko‟paytirish bilan bir qatorda bevosita ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi ishchilarning mehnat unumdorligini ko‟paytirish orqali amalga oshirilgani korxona uchun ko‟proq samarali xisoblanadi. Shu tufayli ham bir xo‟jalik sub‟yekt o‟z ishchilarning mehnat unumdorligini oshirish choralarini ko‟rishga xarakat qiladi hamda unumdorlikka ta‟sir etuvchi omillarni o‟rganib boradi. Bir ishchiga to‟g‟ri keladigan o‟rtacha yillik mehnat unumdoligiga quyidagi ko‟rsatkichlar ta‟sir etadi: 1. Bir ishchining yil davomida ishlagan o‟rtacha kishi-kunlari = (jami kishi-kunlari\ishchilar soni)
2. Ish kuni davomiyligi, soat = 29
(Mahsulot xajmi\jami ishlangan kishi-kunlari) 3. Ishchining bir soa tlik ish unumi = (Mahsulot hajmi\jami ishlangan kishi-soat).
Tahlil etishda bir ishchiga to‟g‟ri keladigan o‟rtacha yillik mehnat unumdorligi rejasining o‟zgarish sabablari va unga ta‟sir etuvchi omillar quyidagicha aniqlanadi: Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishchining ish vaqtidan foydalanish va bir mehnat unumdorligi o‟zgarishiga ta‟sirini quyidagi jadval ma‟lumotlari asosida tahlil qilib chiqish mumkin.
4-jadval Ishlab chiqarish korxonasida ish vaqtidan foydalanishning va o‟rtacha bir soatlik ish unumdorligini ishchining o‟rtacha yillik mehnat unumdorligiga ta‟sirining tahlili
№ Ko‟rsatkichlar 2012-yil 2013-yil Farqi (+;-)
1 2 3 4 1 Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ming so‟m 325359,3 258903 -66456,4 2 Ishchilarning jami ishlagan kishi-kunlari, kishi-kun 11832 11908
+76 3 Ishchilarning jami ishlagan kishi-soatlari, kishi-soat 93472,8 92287
-1185,8 4 Ishchilarning o‟rtacha soni, kishi 51 52
+1 5 Hisob kitoblar: Bir ishchiga to‟g‟ri keladigan o‟rtacha yillik mehnat Unumdorligi, ming so‟m 6379,59 4978,90
-1400,69 6 Bir ishchining yil davomida ishlagan kishi-kunlari, kishi-kun 232
229 -3
7 O‟rtacha ish kuni davomiyligi, soat 7,9 7,75
-0,15 8 Ishchining bir soatlik ish unumi, ming so‟m 3,48 2,80
-0,68 9 Birishchiningo‟rtachayillikmahsulothajmini rejaganisbatanko‟rsatkichlargata‟siri: yo‟qotilgan ish kunlari hisobiga; -3 7,75 2,80 b) ish kuni davomiyligining o‟zgarishi hisobiga; -0,75 229 2,80 c) 1 soatlik ish unumining hisobiga; 7,75 229 (0,68)
x
x x
x
x
x -1400,69
65,1 -96,2
-1206,83 Jadval ma‟lumotlaridan ko‟rinib turibdiki , biz tahlil qilayotgan korxona o‟rganilayotgan davrda bir ishchining o‟rtacha yillik mehnat unumdorligi 1400,69 ming so‟mga kamaygan. Ishchilaning mehnat unumdorligini kamayishiga asosan soatli ishlab 30
chiqarilgan mahsult hajmining kamayishi hamda ish kuni davomiyligining qisqarishi va bir ishchining yil davomida ishlagan kishi kunlarining kamayganligi salbiy ta‟sirini ko‟rsatgan. Bundan tashqari jadval ma‟lumotlaridan ko‟rinib turibdiki , korxonada ishchiga to‟g‟ri keluvchi mehnat unumdorligini kamayishiga asosan uchta omil ya‟ni ish kunlarining yo‟qotilishi xisobiga 65,1 ming so‟mga salbiy ta‟sir ko‟rsatgan, ish kuni davomiyligining o‟tgan yilga nisbatan o‟zgarishi ham bir ishchiga to‟g‟ri keluvchi mehnat unumdorligining 95,2 ming so‟mga kamayishiga, soatli ish unumdorligining 0,68 ming so‟mga kamayishi esa mehnat unumdorligini 1206,83 ming so‟mga pasaytirgan. Jami omillar yig‟indisi esa bir ishchiga to‟g‟ri keluvchi o‟rtacha yillik mehnat unumdorligi orasidagi farqqa tahminan teng.
Mehnat sig‟imi bilan mehnat unumdorligi bevosita bog‟liq. Mehnat sig‟imi pasayishi tufayli mehnat unumdorligi ortadi va buning aksicha, mehnat sig‟imi ortsa – mehnat unumdorligi pasayadi. Mehnat sig‟imini pasaytirish mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan ish vaqtini qisqartirish orqali erishiladi. Mehnat sig‟imini pasaytirish hisobiga meehnat unumdorligini o‟sishi (foiz hisobida) quyidagicha aniqlanadi: =
Bu yerda:
A –
ishlab chiqarilgan mahsulat mehnat sig‟imini pasaytirish (foiz hisobida); M u – mehnat unumdorligini o‟sish darajasi (foiz hisobida); Mehnat unumdorligining mehnat sig‟imiga ta‟siri quyidagicha aniqlanadi: A =
Ma‟lum vaqt ichida ishlab chiqarilgan mahsulot yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt mehnat unumini tafsiflaydi. Mehnat unumdorligi ishlab chiqarilgan mahsulot, ish va xizmatlar hajmini mehnat sarfiga bo‟lish asosida aniqlanadi. Mehnat sarfi sifatida sarflangan ish soatlari yoki ish kunlari olinadi.
Mehnat unumdorligining o‟sish darajalari va dinamikasiga baho berishda uning o‟zgarishga ta‟sir etuvchi quyidagi omillarga alohida ahamiyat beradi:
31
-intensiv omil;
- ekstensiv omil;
-ishlab chiqarishning tehnik-tehnologik holati;
Mehnat sig‟iminingo‟sishini mehnat unumdorligiga bo‟lgan ta‟sirini quyidagi jadval ma‟lumotlari asosida o‟rganib chiqamiz.
32
5-jadval Korxonada mehnat sig‟imining o‟zgarishini mehnat unumdorligiga ta‟sirining tahlili
J adv al ma‟l
umo tlari
mah sulot hajmi o‟tgan yilga nisbatan kamaygan yoki rejaga nisbatan 79% ga bajarilgan holos.Jami ishlangan kishi- soatlari ham o‟tgan yilga nisbatan 98%ga bajarilgan. Har 1000 so‟m uchun sarflangan mehnat sig‟imi o‟tgan oyda 0,28 soatni tashkil etgan bo‟lsa, joriy yilda esa bu 0,35 soatni tashkil etgan. Har 1000 so‟m mahsulot uchun sarflangan mehnat sig‟imi o‟tgan yilga nisbatan 25%ga oshgan. Bu esa soatlik ish unumi pasayishiga sabab bo‟lgan.Demak mahsulot mehnat sig‟imini kamaytirish mehnat unumdorlgini oshirish uchun imkoniyat bo‟lib hisoblanadi.
Mehnat sig‟imini oshib ketishiga mehnat va ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bilan bog‟liq shart-sharoitlar sabab bo‟lgan. 2.3. Ishchilarni ish vaqtidan foydalanishning tahlili va uning o‟zgarish sabablarini aniqlash Mehnat unumdorlgini ishni tashkil etish va mehnat resurslaridan ish vaqtidan fogaydalanish ko‟rsatkichlariga ko‟p jihatdan bog‟liq. Ishchilarni ish vaqti fondi ishchining yil davomida ishlagan kishi kunlar va kishi soatlari ko‟rinishida hisobotlarda ifodalanadi. Ish vaqtidan foydalanishni tahlil etish uchun ishchilar tomonidan ishlangan jami kishi kunlari va kishi soatlari rejasi bilan taqqoslanib, ish vaqtining yo‟qotilishi va o‟zgarish sabablari aniqlanadi. Tahlil jarayonida ish vaqti fondidan to‟liq foydalanmaslik sabablari atroflicha o‟rganilmog‟i lozim:
1. Bir ishchining yil davomida ishlangan kishi kunlari.
№ Ko‟rsatkichlar 2012-yil 2013-yil Bajarilish darajasi, % 1 Ishlab chikarilgan mahsulot hajmi, ming so‟m 325359,3 258903
79 2 Ishchilarning jami ishlagan kishi- soatlari, kishi-soat 93472,8
92287 98
3 Har 1000 so‟m mahsulot uchun sarflangan mexnat, soat 0,28
0,35 125
4 Ishchining bir soatlik ish unumi, so‟m
2,80 80
33
2. Ish kuni davomiyligi.
Ishchilarning ish vaqti fondiga (IVF) quyidagi omillar ta‟sir etadi:
IVF =I
s K k K d
Bu yerda:
I s
– ishchilar soninig o‟zgarishi;
K k – bir ishchini ishlagan kunlarining o‟zgarishi ;
K d – ish kuni davomiyligining o‟zgarishi;
Tahlil maqsadida quyidagi jadvaldan foydalanamiz.
5-jadval Ishchilarning ish vaqti fondidan foydalanish
Ko‟rsatkichlar 2012-yil 2013-yil Mutlaq farq Mutlaq farq Ishchilarning soni, kishi 51
52 +1
101 Ishchilarning yil davomida ishlagan jami kishi-kunlari, kishi-kun 11832 11908
11908 100
Ishchilarning yil davomida ishlagan jami kishi-soatlari, kishi- soat 93472,8
92287 -1185,8
98 Bir ishchining ishlagan kishi- kunlari 232
229 -3
98 O‟rtacha ish kuni davomiyligi, soat
7,75 -0,15
98
Jadval ma‟lumotlaridan ko‟rinib turibdiki, ishchilarning ish vaqti fondi 1185,8 kishi soatga kamaygan. Jami yo‟qotilgan 1185,8kishi soatlariga quyidagi omillar ta‟sir etgan:
1. Ishchilar sonining o‟zgarishi.
2. Bir ishchining ishlagan kishi kunlarining o‟zgarishi
3.
Ish kuni
davomiyligining o‟zgarishi
Bu
ish vaqti
fondiga bo‟lgan ta‟sirini mutlaq farq usuli orqali aniqlaymiz. - ishchilar sonining o‟zgarishi hisobiga;
1x232x7,9=1832,8 kishi soat
-bir ishchining ishlagan kishi- kunlari o‟zgarishi hisobiga;
(-3)x52x7,9=-1232,4 kishi soat 34
-ish kuni
davomiyligining o‟zgarishi hisobiga:
(-0,15)x11908=-1786,2 kishi soat
-aniqlangan omillarning yig‟indisi:
1832,8 +(-1232,4) + (-1786,2)=-1185,8 kishi soat
Ya‟ni ishchilar tomonidan jami ishlangan kishi soatlar orasidagi farqqa teng. Demak, yo‟qotilgan 1185,6 kishi soat mehnat unumdorligini oshirish uchun imkoniya bo‟lib hisoblanadi.
Ish vaqtidan yo‟qotishlarga esa mehnatni tashkil etish bilan bog‟liq kamchiliklar, xom-ashyo va materiallar bilan ta‟minlanmaganligi sabab bo‟lgan. Tahlilni koexonani ishchilar bilan ta‟minlanganlik holati va ular malakasidan foydalanish darajasiga baho berish bilan davom ettiramiz. 2.4. Korxonaning mehnat resurslari bilan ta‟minlanishi tahlili Bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida respublikaamizda mehnat resurslariga kata e‟tibor berib kelinmoqda. Xususan mamlakatimiz Prezidenti I.A. Karimov ta‟kidlab o‟tganidek: “Mamlakatimizdagi demokratik vaziyatning o‟ziga xos hususiyatini inobatga oladigan bo‟lsak, bizda aholi, ayniqsa, mehnatga qobilyatli yoshlarning soni tez o‟sib bormoqda. Ularning soni yiliga tahminan 200-300 ming kishiga ko‟paymoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda ortiqcha ishchi kuchlarin ish ilan ta‟minlash, ishsizlik masalasini hal etish – mamlakatimizdagi eng dolzarb iqtisodiy va ijtimoiy muammolardan biridir. Bu vazifani hal etishning eng samarali yo‟llaridan biri – kichik va o‟rta korxonalar sonini ko‟paytirish, xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo‟llab quvvatlashdan iboratdir”.
Mehnat unumdorligi bo‟yicha rejaning bajarilishi korxonani ish kuchi bilan ta‟minlanishi va ulardan foydalanih ko‟rsatkichlariga ko‟p jihatdan bog‟liq. Mehnat resurslari chiqarishga ikki yoqlama ta‟sir etadi.
1. Korxonani mehnat resurslari bilan ta‟minlash darajasi.
2. Ish vaqtidan foydalanish.
Korxonaning barcha bo‟g‟inlarida xizmat qiladigan xodimlari ikki guruhga bo‟linadi: 1).
Sanoat ishlab
chiqarish hodimlari;
2). Noishlab chiqarish sohasidagi hodimlar;
35
Ishlab chiqarish jarayonida mehnat qiladigan kategoriyadagi sex uskunalarini kapital ta‟mirlash, korxona boshqaruv bo‟limi, konstruktor byurosi, yong‟indan muhofaza qilish sohasidagi hodimlar sanoat ishlab chiqarish hodimlari deb ataladi.
Transport uy-joy xo‟jaligi, bolalar bog‟chasi va madaniy-marifiy sohalardagi hodimlar noishlab chiqarish hodimlari tarkibiga kiradi. Sanoat ishlab chiqarish hodimlari ishlab chiqarishdagi roliga qarab quyidagi kategoriyadagi xodimlarga bo‟linadi:
- ishchilar
- xizmatchilar
-rahbar hodimlar
-mutahasislar
-qorovullik xizmati hodimlari
Ishchi kuchining tahlili korxonani mehnat resurslari bilan ta‟minlanishini aniqlashdan boshlanadi. Buning uchun jami sanoat ishlab chiqarish hodimlarining soni shu jumladan, ayrim kategoriyadagi hodimlar rejasi bilan taqqoslanib, aniqlanadi. Mehnat unumdorligi darajasi nafaqat korxonaning umumiy miqdorda mehnat resurslari bilan ta‟minlanishiga bog‟liq bo‟lmay, balki hodimlarning tuzilishiga bog‟liq. Shu bois hodimlarning strukturasi, ularning o‟zgarishi, o‟zgarish sabablari va dinamikasi tahlil etilishi lozim.
Tahlil etishda sanoat ishlab chiqarish hodimlarining soni reja bilan solishtirilib, korxonaning mehnat resurslari bilan ta‟minlanishi aniqlanadi.
quyidagi jadval ma‟lumotlaridan foydalanamiz.
6- jadval Download 0.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|