Ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

Hisob ma’lumotlarining aniqligi va to‘g‘riligiga sodir bo‘ladigan xo‘jalik muomalalari 
qanday bo‘lsa shundayligiga aks ettiriladi. Hisob ma’lumotlarining to‘g‘ri ko‘rsatilishi buxgalteriya 

---

12 
hisobi to‘g‘risidagi qonun bilan muhofaza qilinadi. («Buxgalteriya hisobi to‘g‘rsida»gi qonun 6 - 
modda). 
Hisob ma’lumotlarining to‘laligi va o‘z vaqtida bajarilishi hisob xo‘jalik jarayonining hamma 
tomonini egallashi va bu to‘g‘risida to‘liq ma’lumot berishi kerak. Ma’lumotlar qat’iy o‘rnatilgan 
muddatda berilishi kerak. Qachonki hisob o‘z vaqtida va to‘liq olib borilsagina, xo‘jalik yurituvchi 
subyekt faoliyatiga to‘g‘ri rahbarlik qilish, kamchiliklarni o‘z vaqtida aniqlab, yashirin zahiralarni 
qidirib topish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Hisobning ravshan va hammabopligi. Hisob ma’lumotlari faqat hisob xodimlarigagina 
tushunarli bo‘lib qolmay, balki butun mehnatkash ommaga tushunarli bo‘lishi kerak. Buning uchun 
hisob ko‘rsatkichlari sodda va tushunarli bo‘lishi kerak. Ravshan va hammabop tarzda olib borilgan 
hisob subyektni ta’sis etuvchisi va qatnashuvchilarini ishlab chiqarishni boshqarishga keng jalb 
qiladi. 
Hisobning rejaligi va arzonligi. Hisobni rejaligi olib borish va arzonga tushirish uchun hisob 
apparatini qisqartirish, hisob ishlarini to‘la avtomatlashtirish, kompyuterlashtirish, zamonaviy hisob 
shakllari va buxgalterning avtomatlashtirilgan ish joylarini qo‘llash, hisob xodimlarining sonini 
kamaytirish va mehnat unumdorligini oshirib, markazlashgan ish joylarini tashkil etish kerak. 
1.2. Xo‘jalik hisobining turlari 
Xo‘jalik faoliyati juda murakkab ko‘p qirralidir. Bunday sharoitda xo‘jalik yurituvchi 
subyektlarda va butun xalq xo‘jaligida ro‘y beradigan turlicha xo‘jalik faoliyatlari va muomalalarini 
qamrab oladigan, halq xo‘jaligiga rahbarlik va uni boshqarish uchun zarur ma’lumotlar bilan 
ta’minlay oladigan hisobning yagona tizimi talab qilinadi. Hisobning bu tizimiga operativ texnika 
hisobi, buxgalteriya hisobi va statistik hisoblar kiradi. Bu uchala hisob turi birgalikda halq xo‘jaligi 
hisobi deb ataladi. Bu uchta hisobning har biri o‘z aniq obyekti, vazifalari va xususiyatlariga ega. 
Operativ (operativ – texnika yoki tezkor hisob) hisob ma’lum xo‘jalik jarayoni va 
operasiyalari haqidagi ma’lumotlarni ular yuz bergan joyning o‘zida kechiktirmay tezda yetkazib 
berish, joriy kuzatish va nazorat qilish usulidir. Xo‘jalik operasiyalarini amalga oshirishda bu hisob 
yordamida reja ko‘rsatkichlari haqiqatda erishilgan ko‘rsatkichlar bilan son va sifat jihatdan 
solishtiriladi. 
Operativ(tezkor) hisobning xususiyatlaridan biri shundaki, uning yordamida xo‘jalikning 
hamma tomoni emas, balki ba’zi bir ko‘rsatkichlarigina nazorat qilib boriladi. Ikkinchi xususiyati 
esa – bu hisob ma’lumotlari xo‘jalik faoliyati va operasiyalarini kuzatish natijasida olinadi. Ularni 
maxsus hujjatlarda qayd qilish shart emas. Ular og‘zaki, telefon, faks yoki telegraf orqali berilishi 
ham mumkin. Operativ hisob yordamida mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi, mehnatga 
haq to‘lash fondining kundalik sarfi, mol yetkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnoma 
shartlarining bajarilishi, ishchi va xizmatchilarning ishga o‘z vaqtida kelishlari to‘lov muddatlari 

---

13 
bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishi va boshqa shu kabi ma’lumotlar olinadi. Xo‘jalikda, asosan 
operativ rejalashtirish va operativ rahbarlik qilishda operativ(tezkor) hisobdan foydalaniladi. 
Statistik hisob–ommaviy ijtimoiy xodisalarni o‘rganish va nazorat qilish tizimidir. 
Statistika ijtimoiy hayotda ro‘y beradigan ommaviy va ayrim tipik hodisalarni miqdor va sifat 
jihatidan aks ettiradi. U faqat xo‘jalik jarayonlarinigina emas, balki jamiyat hayotidagi madaniy va 
siyosiy hodisalarni o‘rganish, ularning rivojlanish qonuniyatlarini ham o‘z ichiga oladi. 
Statistik hisob tegishli usullardan, masalan, statistik kuzatish, statistik yig‘ish, statistik 
guruhlash, o‘rta miqdorni olish va boshqalardan foydalanib, jamiyat xo‘jalik faoliyati 
rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini aniqlaydi. Statistik hisob ishlab chiqaruvchi kuchlar, ishlab 
chiqarish munosabatlari va jamiyat hayotidagi siyosiy va madaniy jarayon rivojlanishining 
miqdoriy ko‘rsatkichlarini beradi. Shuning uchun ham xalq xo‘jalik hisobi tizimi statistik hisob 
talablariga mos holda umumiy metodologiya asosida yuritiladi. 
Statistikada buxgalteriya va operativ–texnika hisobi ma’lumotlaridan foydalaniladi. Statistik 
hisobning asosiy manbai hisobot ma’lumotlari hisoblanadi. Statistika hisobotining maxsus 
shakllarida mehnat hajmi (miqdori) va sifati, ishlab chiqarishda sarflangan mehnat va uning 
unumdorligi, ish haqi, subyektlarda ishlovchi xodimlarning soni, ishlab chiqarilgan mahsulotning 
tannarxi va shu kabi ma’lumotlar aks ettiriladi. Statistik hisobning boshqa turlari kabi xalq xo‘jaligi 
hisobi tizimida muhim o‘rin tutadi. Undan hisobning boshqa turlari singari xalq xo‘jaligi 
rejalarining bajarilishi to‘g‘risida ma’lumot olish, rejani tuzish, ichki zaxiralarni aniqlab ularni 
ishlab chiqarishga joriy etishda keng foydalaniladi. 
Buxgalteriya hisobi –bu xo‘jalikda bo‘lib o‘tadigan hodisa, voqea, jarayonlar va xo‘jalik 
muomalalarini miqdor va sifat jihatdan hisobga olib borish tizimidir. 
Buxgalteriya hisobi – bu kundalik va umumiy ma’lumotlar olish maqsadida xo‘jalik 
yurituvchi subyektlarning xo‘jalik faoliyatini uzluksiz ravishda kuzatish va nazorat qilish tizimidan 
iboratdir.
Buxgalteriya hisobining xalq xo‘jaligidagi muhim ahamiyatini e’tirof etgan holda uning 
qo‘yidagi xususiyatlarini ta’kidlash mumkin. Buxgalteriya hisobi, birinchidan, xo‘jalik yurituvchi 
subyekt mablag‘larining joylashuvi va ularning tashkil topish manbalarining o‘zgarishlariga sabab 
bo‘luvchi barcha xo‘jalik jarayoni va muomalalarini yoppasiga qayd qiladi; ikkinchidan, bu jarayon 
va o‘zgarishlar ikki yoqlama yozish usuli bilan muntazam, uzluksiz va o‘zaro bog‘langan holda 
qayd qilinadi; uchinchidan, yozuv faqat hujjatlargagina asoslanadi; to‘rtinchidan, hamma xo‘jalik 
operasiyalari buxgalteriya hisobida pul ifodasida aks ettiriladi. 
Buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanuvchilarning quyidagi ikki asosiy guruhi 
mavjud: 
- 
Tashqi foydalanuvchilar; 

---

14 
- 
Ichki foydalanuvchilar. 
Ichki foydalanuvchilari, ya’ni korxonaning boshqaruv xodimlari ishlab chiqarish va moliyaviy 
xarakterdagi turli qarorlarni qabul qiladi. Hisobot
asosida subyektning keyingi yilgi moliyaviy rejasi tuziladi, mahsulot sotishni ko‘paytirish 
yoki kamaytirish, sotiladigan tovarlar narxlari, korxona resurslarini investisiya qilish yo‘nalishlari 
kreditlarni jalb qilishning maqsadga muvofiqligi kabi qarorlar qabul qilinadi. 
Moliyaviy va boshqaruv hisobi moliyaviy ma’lumotlaridan foydalanuvchilar turli guruhining 
mavjudligi, buxgalteriya hisobining yagona tizim sifatida ikki bo‘linishga olib keldi: 
1. Moliyaviy hisob; 
2. Boshqaruv hisobi. 
Moliyaviy hisob – Korxona faoliyati to‘g‘risida buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan tashqi va 
ichki foydalanuvchilar uchun umumlashgan holda ma’lumot beradigan hisob turi.