Ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

1.5. Buxgalteriya hisobi obyektlarining tarmoqlar xususiyati va mulkchilikning 
shakllariga bog‘liqligi 
Subyektlarda buxgalteriya hisobini shunday tashkil etish lozimki, u iqtisodiy ma’lumotlar 
tizimini iloji boricha to‘la aks ettirishni ta’minlashi kerak. 
Buxgalteriya hisobi ayrim subyektlarda sodir bo‘layotgan xo‘jalik mablag‘lari va 
jarayonlarining harakatini ma’lum hujjatlar bilan asoslangan holda ro‘yxatga olish va pulda baholab 

---

21 
umumlashtirilgan tarzda yoppasiga va bevosita kuzatish tizimidir. U subyektning xo‘jalik 
faoliyatini boshqarish va unda xo‘jalik hisobini joriy ettirishning muhim vositasi hisoblanib, 
subyektning mablag‘laridan to‘g‘ri va unumli foydalanish va uning butligini ta’minlash ustidan ham 
dastlabki, hamkorlik) va kelgusi nazoratni yuritish imkonini beradi. 
Buxgalteriya hisobi yordamida mavjud moddiy qiymatliklar, pul mablag‘larining harakati 
kuzatiladi va nazorat qilinadi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq xarajatlar 
aniqlanadi, xo‘jalik faoliyatining moliyaviy natijalari va subyektlarning umumiy mulki haqidagi 
ma’lumotlar yig‘iladi. 
Buxgalteriya hisobi xo‘jalik faoliyati bilan qarorlar qabul qiluvchilar o‘rtasida aloqa bog‘lash 
uchun xizmat qiladi. U xo‘jalik faoliyatini, uning ma’lumotlaridan keyinchalik foydalanish 
maqsadida ma’lum tartibda qayd kilib o‘lchaydi, olingan ma’lumotlarni ishlab, ma’lum vaqtgacha 
saqlaydi, so‘ngra ularni kerakli axborotga aylantirish uchun qayta ishlab chiqadi va keyinchalik bu 
axborotni hisobotlar vositasida qarorlarni qabul qiluvchilarga foydalanish uchun topshiradi. Ba’zi 
iqtisodiy adabiyotlarda buxgalteriya hisobini boshqaruv axborot tizimining moliyaviy markazi deb 
ham ta’riflashadi. U boshqaruv xodimlariga ham va tashqi foydalanuvchilarga ham subyekt fao-
liyati hakida to‘la ma’lumotga ega bo‘lishlik imkoniyatini yaratadi. 
Subyektlarning faoliyati bozor iqtisodiyotida oldingiga qaraganda ancha farq qiladi. Bu farqlar 
quyidagilar bilan bog‘liq: 
1) Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning tarkibi o‘zgarib, davlat mulkchiligi 
jamiyatdagi mulkchilikning fakat bir turiga aylanadi, subyekt faoliyatidan manfaatdor bulgan 
kuplab yangi mulkchilik yuzaga keladi, chunki ular bu subyektga o‘z mablag‘larini qo‘yadilar. 
2) Subyektlar raqobatchilikda yengib chiqish va samarali moliyaviy natijalar beradigan 
qarorlarni qabul qilishga harakat qiladilar va shu maqsadda bozor konYukturasini o‘rganadilar, o‘z 
faoliyatini mustaqil rejalashtiradilar, mol yetkazib beruvchi va xaridorlarni topadilar, narx-navolarni 
mustaqil belgilaydilar va hokazo. 
3) Byudjetdan moliyalash va davlat kreditlarini olishdan tashqari endilikda subyektlar faqat 
xaridorlar va tovarlarni sotish bozorlari uchun raqobatchilik kurashida qatnashibgina qolmay, undan 
tashqari, tijorat banklarining kredit resurslari hamda potensial investorlarning shunday mablag‘lari 
uchun raqobatchilik kurashini olib boradilar. 
Shuning uchun subyektda birinchidan boshqaruv qarorlarini chiqarish va ularning natijalarini 
baholash uchun o‘z vaqtida va to‘liq bo‘lgan axborotni olish extiyoji tug‘iladi. Ikkinchi tomondan, 
subyektlar tegishli axborotni shu subyektlarga o‘z mablag‘larini qo‘ygan mavjud investorlar va 
bo‘lg‘usi investorlarga ham topshirishi kerak bo‘ladi. Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti sharoitida 
soliq ajratmalarining to‘g‘riligi haqida ham hisobot berish saqlanib qoladi. 

---

22 
Shunday qilib, buxgalteriya hisobi bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan hisobchilik va 
statistika funksiyalarini bajaruvchi vositasidan subyektlarning faoliyati to‘g‘risidagi axborotni 
yig‘ish, ishlash va topshirish quroliga aylanadi. Bu axborotdan manfaatdor tomonlar o‘z 
ixtiyoridagi vaqtincha ortiqcha mablag‘larni samaraliroq investisiya qilish to‘g‘risidagi asoslangan 
qarorlar qabul qilish uchun foydalanadilar. 
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda buxgalteriya hisobini biznes tili deb atashadi. 
Uni o‘rganish har qanday tilni o‘rganishga juda o‘xshab ketadi va buxgalteriya hisobida 
ishlatiladigan ko‘pchilik so‘zlar hayotda qo‘llaniladigan xuddi shunday so‘zlarga qaraganda 
boshqacha ma’noga ega bo‘lganligi sababli uni o‘rganish biroz qiyinroq tuyuladi. 
Har qanday til ham buxgalteriya hisobidek, jamiyatning o‘zgarib borayotgan ehtiyojiga 
javoban rivojlanib va o‘zgarib boradi. Buxgalteriya hisobida qo‘llanib kelinayotgan qoidalar ham 
yoki ularning bir qismi jamiyatning o‘zgarib borayotgan ehtiyojlarga qarab o‘zgartirilishi mumkin.