Ishlanadi ijtimoiy sug‘urta

4.1-rasm. Pensiyalarning mohiyatini aniqlashga xizmat qiluvchi
muhim xarakterli belgilar (xususiyatlar)⁸²
Iqtisodiy adabiyotlarda pensiya taʼminotiga nisbatan turli-tuman taʼriflar mavjud. Masalan, V.Roikning fikricha, «pensiya taʼminoti – bu keksalik va pensiyaga chiqish, nogironlik yoki boquvchisini yo‘qotish holatlarida moddiy jihatdan taʼminlanmaganlik riskidan aholini ijtimoiy himoya qilishning eng muhim yo‘nalishi»⁸³dir. S.Xmelevskayaning fikricha, «pensiya taʼminoti – bu davlat ijtimoiy siyosatining muhim yo‘nalishi bo‘lib, aholini ijtimoiy himoya qilish tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi va keng maʼnoda pensiya sug‘urtasini qamrab oladi»⁸⁴. S.Orlov va A.Shemetovning ilmiy tadqiqotlarida, «pensiya taʼminoti – bir qancha sabablarga ko‘ra (qarilik, nogironlik, boquvchisini yo‘qotganlik, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va h.k.) mehnatga layoqatini yo‘qotgan aholi qatlamini ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha tashkiliy, huquqiy va iqtisodiy chora-tadbirlar tizimi»⁸⁵, sifatida taʼriflangan.

AQShning Arizona universiteti professori J.Peng tadqiqotlarida pensiya taʼminotiga oid qarashlar bayon etilgan bo‘lib, u ishlovchilarning mehnat faoliyatidan keyingi moliyaviy barqarorligining keskinlashuvini hamda pensiya taʼminotining dolzarb masalalarini ko‘tarib chiqadi. J.Peng pensiyani fuqarolarning qarilikdagi moliyaviy barqarorligini taʼminlovchi eng muhim daromad manbai ekanligini eʼtirof etib, mazkur tizimdagi mavjud muammolarni va istiqbolda kutilishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni tadqiq etadi. Pensiya taʼminotiga taʼsir etuvchi omillar sifatida quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatadi: hozirgi yosh avlodning pensiyaga chiqish istiqboli; jahon miqyosida aholining umr ko‘rish davrining uzayib borayotganligi; ijtimoiy sug‘urtaga oid milliy dasturlar uchun moliyaviy resurslarning yetishmasligi (taqchilligi); davlat sektoridagi ishchi va xodimlar uchun pensiyalarining oshirilishi; tibbiyot xarajatlarining yuqori darajada o‘sishi. Mazkur omillar fuqarolar pensiya taʼminoti tizimiga faol taʼsir ko‘rsatadi va davlat tomonidan tegishli chora-tadbirlari ko‘rilishi zarurligini taqozo etadi. J.Pengning qayd etishicha, «AQShda ishlovchilarning pensiyaga chiqqandan keyingi moddiy taʼminoti, odatda, uch manba: ijtimoiy taʼminot, ish beruvchilar tomonidan taqdim etiladigan pensiyalar, shuningdek, shaxsiy omonatlardan iborat bo‘ladi. Ushbu uch manba birgalikda fuqarolarning qarilikda moddiy xavfsizligini taʼminlab berishi lozim bo‘ladi»⁸⁶. AQShda fuqarolarning pensiyaga chiqishida moddiy taʼminlanganlikning ikki darajasi amal qiladi. Birinchisi, pensiyaga chiqishda daromadning yashash uchun zarur bo‘lgan eng asosiy xarajatlar uchun yetarli bo‘lishi bo‘lsa, ikkinchisi, moliyaviy xavfsizlikning pensionerning pensiyaga chiqqunicha bo‘lgan davr bilan pensiyaga chiqqandan keyingi davr daromadlari taqqoslanganda daromad miqdori pensionerning hayot darajasidan lazzatlanishi uchun yetarli miqdorda bo‘lishini anglatadi.

Yuqoridagi taʼrifdan ko‘rinib turibdiki, pensiya taʼminoti ijtimoiy xavfsizlik nuqtai nazaridan talqin etilib, fuqarolarning keksalik davrida yashashlari uchun yetarlicha shart-sharoitlar yaratilishini yoki ularning ijtimoiy xavfsizligi taʼminlanishini nazarda tutadi.
Professor A.Vaxabov ilmiy ishlarida «pensiya taʼminoti – aholini ijtimoiy himoya qilish tizimida muhim o‘rin tutishi, ijtimoiy sug‘urta dasturining bir qismi hisoblanishi, pensiyalarni tayinlash va to‘lash tartibini ham o‘zi ichiga qamrab olishi hamda barcha taraqqiy etgan mamlakatlarda ijtimoiy taʼminotning ustuvor yo‘nalishi»⁸⁷ ekanligi qayd etilgan.
Darhaqiqat, ijtimoiy taʼminotning bir ko‘rinishi bo‘lganligi uchun pensiya taʼminoti mamlakatdagi ijtimoiy siyosat bilan bog‘langan. Bir vaqtning o‘zida, u mamlakatdagi o‘ziga daxldor bo‘lgan huquqiy-meʼyoriy bazaga bevosita bog‘liqdir.
Pensiyaning tarixiy prototiplariga moddiy resurslar saqlanilgan jamg‘arma kassalari, sotib olingan turli ko‘chmas mulk kabilar kiradi. Ularni odamlar keksalik paytida vaqtida ishlatish uchun zahira sifatida saqlab qo‘yganlar.
Davlat tomonidan aholini keksalik paytida ishonchli daromad bilan taʼminlashning ilk ko‘rinishlari davlatga qurolli kuchlar yoki fuqarolik (davlat va hududiy) xizmatlari safida xizmat qilgan shaxslarga nisbatan qo‘llanilgan. Bunday shaxslar juda keksayib qolganlarida yoki mehnat qobiliyatini yo‘qotganda davlat tomonidan moddiy mablag‘ bilan taʼminlangan. Davlat va hududiy organlar shu yo‘l bilan ish beruvchi sifatida davlat xizmatchilariga keksalikda (davlatga xizmatini tugatgach), baʼzi sabablarga ko‘ra davlat ishlarida ishlay olmay qolganlarida, ularning moddiy ahvolini barqarorlashtirish maqsadida moddiy yordamlar bergan.
Pensiya taʼminotini jamoat amaliyotida ommaviy ravishda qo‘llash XIX asrning oxirida amalga oshirildi va majburiy ijtimoiy pensiya instituti ko‘magida boshqarildi. Mazkur jarayon quyidagi kompleks sabablarga asoslangan holda amalga oshirilgan edi: industrial mehnatni tatbiq etishning ommaviy xarakteri, yollanma ishchilarning shahar (urbanizatsiyalashgan) muhitda yashashi, katta oilalarning bo‘linishi va ularning kichik oilalarga aylanishlari.
Yollanma ishchilar hayot tarzining ushbu tipi ularning yagona daromadi bo‘lgan, muntazam oladigan oylik ish haqiga butkul tobeligiga asoslangan edi. Ijtimoiy risklar sodir bo‘lganda, yaʼni ishchiga keksalikda, baxtsiz voqealar yuz berganda, boquvchisini yo‘qotgan vaqtida oylik ish haqi berilmay qo‘yilganda, ishchi va uning oilasi yagona daromad manbaidan mahrum bo‘ladi. Bu narsa esa kambag‘allikka, ijtimoiy taʼminlanganlik darajasini yo‘qotish va ijtimoiy qashshoqlik jariga qulash kabi salbiy oqibatlarga olib keladi.
Bunday katta ijtimoiy muammoni hal etish maqsadida ish beruvchilar va ishchilarning zimmalariga qonun yo‘li bilan moddiy javobgarlikni yuklash kiritildi. Unga ko‘ra, ish beruvchilar va ishchilar, ish haqining maʼlum bir qismini ijtimoiy risklar yuz berishi mumkin bo‘lgan holatlar uchun zahira sifatida, muntazam ravishda jamg‘arishlari kerak edi. Bu kabi moddiy zahiralarning eng qulay iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy mexanizmlari deb quyidagilar tan olingan edi: 1889 yilda Germaniyada kiritilgan majburiy jamoaviy (ijtimoiy) pensiya sug‘urtasi; 1936 yilda sobiq SSSR da kiritilgan davlat ijtimoiy pensiya taʼminoti; moddiy zahiralar to‘plashning aralash, birlashgan shakllari. Masalan: 1944 yilda Buyuk Britaniyada kiritilgan majburiy pensiya sug‘urtasi va uni to‘ldiruvchi korporativ pensiya sug‘urtasi;
Pensiya sug‘urtasi mexanizmlarini amaliyotda qo‘llash – yollanma ishchilarni ijtimoiy himoyalashning eng samarador chorasi, ish beruvchilar va ishchilar uchun qulay va imkon darajada qilingan moddiy imkoniyatidir.
XIX asrning oxirlarida aholining o‘rtacha umr ko‘rish yoshi keskin pasayib ketadi, ammo mehnat qilish yoshining chegarasi balandlashib, mehnat faoliyatini tugatgandan keyingi dam olish vaqti esa juda kamayib bordi. Shu sababli keksa kishilar har doim farzandlariga moddiy jihatdan tobe bo‘lib qolaverdi, keksalik kambag‘allikning go‘yoki sinonimiga aylanib qoldi.
Pensiya sug‘urtasi, tibbiy sug‘urta va boshqa ijtimoiy sug‘urta turlarining kiritilishi moddiy yetishmovchiliklarga sabab bo‘ladigan risklarning salbiy taʼsirlarini sezilarli ravishda pasaytirdi, kelgusida ularning salbiy taʼsirlarini eng past darajagacha tushirish hamda zararlarni qoplash chora-tadbirlarini ko‘rib chiqish zarurligini ko‘rsatadi. Bugungi kunda ijtimoiy sug‘urtalashni amalda tatbiq qilayotgan davlatlarda pensiya yoshidagi aholining kambag‘allik darajasi ko‘rsatkichi aholining boshqa qatlamlarining kambag‘allik darajasi ko‘rsatkichidan ancha past. Shuningdek, pensiya yoshiga yetgandan keyingi yashash davri ham 15-20 yilga ko‘tarilganligi kuzatilmoqda.
Pensiya tizimi deganda ijtimoiy himoya institutlari va maxsus ixtisoslashtirilgan tashkiliy tuzilmalar yig‘indisi nazarda tutiladi. Bu tizimning vazifasi fukarolarni keksalikda qonunan belgilangan yoshga yetganda, nogironlikda, bokuvchisini yo‘qotganda moddiy taʼminlash, mazmun mohiyatiga esa pul mablag‘larini jamg‘arish va to‘lab berish hisoblanadi.
Pensiya sug‘urtasining vazifasi majburiy va ixtiyoriy sug‘urtalash tamoyillariga asoslangan pensiya taʼminotini amalga oshirish hisoblanadi. Bunda sug‘urtalangan shaxslarga oylik ish haqining maʼlum qismida (40 % dan 50 % gacha va undan ham yuqori) pensiya olish imkoni beriladi.
Pensiya olish uchun unga davogar bo‘lgan barcha shaxslardan bir qator kvalifikatsiya (vaziyatni baholash) shartlari talab qilinadi. Ulardan eng asosiylari – pensiyaga chiqish uchun qonunda belgilangan yoshga yetish, zarur bo‘lgan mehnat stajining hujjatlar bilan tasdiqlanligi, nogironlikka uchraganligi haqidagi tibbiy xulosa, boquvchining o‘limi.
Ko‘pchilik davlatlarning milliy pensiya tizimida pensiya institutlarining xilma xil shakllari mavjud. Ulardan asosiylari universal yordam pullarining davlat tizimlari, majburiy hamda ixtiyoriy pensiya va shaxsiy sug‘urta institutlari kabilar hisoblanadi.
Milliy pensiya tizimi shakllanishining negizida ikkita asosiy yondashuv mavjud. Birinchi yondashuv pensiya tizimiga kiritilgan barcha aholini (kambag‘allikka qarshi kurash) pensiya daromadining minimal darajasi bilan taʼminlashni qarab chiqadi. Ikkinchi yondashuv esa pensiyani oylik ish haqining zahirada turgan bir qismi sifatida qarab chiqadi. Pensiya sug‘urtalangan ishchi daromadining saqlanib qolinishini kafolatlashga qaratilgan bo‘lib, u pensiyagacha bo‘lgan davrdagi oylik ish haqi miqdoriga qarab beligilanadi.
Pensiya taʼminoti to‘g‘risidagi bunday qonun 1944 yilda Xalqaro mehnat tashkilotining «Daromadni taʼminlash haqida» deb nomlangan №67-sonli tavsiyasida keltirilib o‘tilgan. Bu tavsiyada majburiy ijtimoiy sug‘urtaning maqsadiga aniqlik kiritilgan. Unga ko‘ra, majburiy ijtimoiy sug‘urtaning maqsadi – muhtojlikni kamaytirish va ishchilarning keksayganda mehnat layoqatini yo‘qotganda daromadlarining kamayishini, belgilangan miqdorgacha qayta tiklash orqali qashshoqlikni yo‘q qilish edi.
Pensiya taʼminotining rivojlanishi jarayonida maqsadlarning konvergensiyasi (yaqinlashuvi, mos kelishi) yuz beradi: universal tizimlardagi bo‘shliqlar sug‘urta tizimlari bilan to‘ldirildi, sug‘urta tizimlari esa minimal kafolatlar haqidagi fikrlarni o‘zida mujassam eta boshladi. Ikki tomonlama iqtisodiy muhit va pensiyaning ikki tomonlama vazifalari nafaqat omma tan olgan fakt bo‘lib qoldi, balki deyarli barcha rivojlangan pensiya tizimlarida o‘z aksini topdi.
Pensiyaning ikki tomonlama xarakteri quyidagilarni bildiradi: bir tomondan, u kambag‘allikdan himoyalashni taʼminlaydi va pensiya daromadining minimal darajasini kafolatlaydi; boshqa tomondan, sug‘urtalanishi lozim bo‘lgan hodisalar yuz berganda, pul ishlab olish vazifasini bajaradi, yaʼni yo‘qotilgan daromadni to‘liq yoki qisman qoplaydi.
Pensiya sug‘urtasining ikki xil shakli mavjud: majburiy va ixtiyoriy sug‘urta. Majburiy pensiya sug‘urtasining mablag‘lari korxonalar, muassasalar, barcha mulkchilik tashkilotlari, yollanma ishchilardan (Rossiyadan boshqa ko‘pchilik davlatlarda) maqsadli o‘tkazilgan to‘lovlar, yakka tartibdagi tadbirkorlar va davlat subsidiyalari to‘layotgan sug‘urta badallari hisobiga shakllantiriladi.
Ixtiyoriy pensiya sug‘urtasi davlatning moliyaviy qo‘llab quvvatlashi bo‘lmagan holatlarda jamoaviy birdamlik va o‘zaro yordam tamoyili asosida quriladi.
Xalqaro mehnat tashkilotining pensiya masalalariga bag‘ishlangan sharhlarida pensiya tizimi va institutlarining quyidagi turli ko‘rinishlariga taʼriflar beriladi: «davlat (majburiy) pensiya tizimi; majburiy xususiy pensiya sug‘urtasi; pensiya taqsimlash tizimi; kattiq nazoratdagi pensiya; avvalgi olingan oylik maoshga bog‘liq pensiyalar; sug‘urtalangan pensiya tizimi; badal to‘lash joriy etilgan pensiya tizimi; to‘lovlar joriy etilgan pensiya tizimi; shartli jamg‘ariladigan pensiya tizimi; qisman jamg‘ariladigan pensiya tizimi»⁸⁸.
Pensiya tizimi va institutlari mavjud turlarining bunday kesimi shundan dalolat berdiki, insoniyat asrlar davomida keksa kishilarni ijtimoiy himoya qilishning turli ko‘rinishlari ustida izlandi hamda ularni amaliyotda tatbiq qildi.
Eʼtiborli jihati shundaki bularning barchasi bir-birini to‘ldirgan holda, aholining barcha qatlamining ijtimoiy himoyasini o‘zida mujassam etadi. Shuningdek ular pensiya dasturlari va institutlarining turli topshiriqlarini bajarish bilan, yagona milliy pensiya tizimini shakllantiradi. Muayyan pensiya tizimining arxitekturasi milliy o‘ziga xosliklarni – mamlakatning siyosiy tuzilmasini, iqtisodiy rivojlanganlik darajasini va madaniy anʼanalarining aksi hisoblanadi.
Pensiya tizimining asosini 60-80 foiz ehtiyojmandlarga ham yetib boradigan davlat dasturlari (ishtirok etish majbur bo‘lgan) tashkil etadi. Qoidaga ko‘ra, ixtiyoriy tizim mehnatga layoqatli aholining 10-15 foizini qamrab oladi.Pensiya institutlarini turlarga ajratishda ishlatiladigan metodlarning turli ko‘rinishlari mavjud⁸⁹:

• belgilanishiga ko‘ra – yoshga doir pensiya, nogironlik pensiyasi, boquvchisini yo‘qotganligi uchun beriladigan pensiyalar;

  
  

• ijtimoiy himoyalashning tashkiliy-huquqiy shakllariga ko‘ra – ijtimoiy pensiyalar, ijtimoiy-sug‘urtaviy pensiyalar, harbiylar va davlat xizmatchilari uchun davlat pensiyalari;

  
  

• moliyalashtirilish manbasiga ko‘ra – bular sug‘urta badallari to‘lash, sug‘urta badallari to‘lamaslik (davlat taʼminlaydigan) asosida tashkil etilgan;

  
  

• pensiya va sug‘urta badallari miqdorini aniqlash usullariga ko‘ra – sug‘urta badallari va pensiyalarning belgilangan va belgilanmagan miqdorlari;

  
  

• tashkil etish usuliga ko‘ra – majburiy va ixtiyoriy tashkil etilgan;

  
  

• boshqaruv uslubiga ko‘ra – davlat yoki xususiy sug‘urta tashkilotlari tomonidan boshqariladigan;

  
  

• moddiy resurslarga egalik shakllariga ko‘ra – davlatga tegishli va xususiy.

  
  

Aksariyat pensiya tizimlarining asosini majburiy ijtimoiy pensiya sug‘urtasi tamoyillariga asoslangan holda ish yuritadigan institutlar tashkil etadi.

Pensiya sug‘urtasi o‘z iqtisodiy mazmun-mohiyatiga ko‘ra, keksalik va nogironlikda yuz berishi mumkin bo‘lgan risklarni kompensatsiyalash (o‘rnini qoplash) uchun ishchilar va ish beruvchilar mehnat haqlarining biror qismini (ishchilar foydasiga) jamg‘arish jarayonini o‘z ichiga oladi.
Majburiy ijtimoiy pensiya sug‘urtasi haqidagi doktrinaning mohiyati quyidagidan iborat: davlat qonun yo‘li bilan ishchilarni majburiy pensiya sug‘urtasi tizimiga kiritadi va shunga asoslanib, ularning moddiy ahvolini keksalik hamda nogironlikda yuz berishi mumkin bo‘lgan risklardan himoyalaydi. Shuningdek, bu bilan ishchining mehnat qilishi tufayli oladigan daromadi hisobiga yashab kelayotgan, mehnat qilishga hali layoqatsiz bo‘lgan oila aʼzolari ham sug‘urtalanadi. Buning uchun davlat ish beruvchi va ishchining o‘ziga ham ishchining oylik maoshini sug‘urta qiluvchi sifatida maydonga chiqish vazifasini yuklaydi, ular ish haqlaridan muntazam ravishda maxsus sug‘urta fondlariga pul o‘tkazib turishlari kerak bo‘ladi.
Mehnat pensiyasining asosiy belgisi uning ijtimoiy-sug‘urtaviy xarakteri hisoblanadi va bu ijtimoiy-sug‘urtaviy xarakterning mazmuni esa sug‘urta riski deb nomlangan tushuncha orqali ochib beriladi. Milliy pensiya qonunchiligida sug‘urta riski sug‘urtalanayotgan shaxslarning ish haqi va boshqa daromadlarini yo‘qotishi deb taʼkidlanadi. Bu yo‘qotishlar pensiya yoshining yaqinlashgani, nogironlik, boquvchisini yo‘qotish kabi vaziyatlar hisobiga yuz beradi.
Pensiya sug‘urtasi uchun o‘ziga xos belgisi shundan iboratki, u ishchilar daromadini ularning ishlab turgan davri bilan va pensiyaga chiqqan davri o‘rtasida qayta taqsimlashga asoslanadi. Boshqacha aytganda, majburiy pensiya sug‘urtasida sug‘urta riski sifatida har doim daromadlarni yo‘qotish maydonga chiqadi. Maʼlum pensiya yoshiga yetish, nogironlikka uchrash yoki boquvchisini yo‘qotish sug‘urtalash lozim bo‘lgan holatlar hisoblanadi. Bunday sug‘urta risklarining yuz berishi bilan sug‘urtachi pensiya to‘lovini amalga oshirishga majburdir.
Pensiya sug‘urtasi uchun uning quyidagi jihati xarakterli hisobalanadi: pensiya sug‘urtasi ishchilarning daromadlarini ularning ishlab turgan va pensiyaga chiqqan davridagi vaqt oralig‘ida qaytadan taqsimlashga asoslanadi.
Boshqacha aytganda, majburiy pensiya sug‘urtasida har doim ishchining daromaddan mahrum bo‘lishi sug‘urta riski sifatida maydonga chiqadi. Aniq bir yoshga yetish (pensiya yoshiga), nogiron bo‘lib qolish yoki boquvchisini yo‘qotish kabi belgilar sug‘urta qilish uchun sabab holatlari, yaʼni sug‘urta risklarining yuzaga kelishi holatlari bo‘lib hisoblanadi, bu kabi holatlar yuz berganda esa sug‘urtachi albatta pensiya to‘lovini amalga oshirishni boshlashga majbur.
Mehnat bilan bandlik darajasining shakllari va shartlari, oylik ish haqi miqdorlari o‘rtasidagi mavjud farqlarni hisobga olgan holda, pensiya maqsadlari uchun mablag‘ to‘plashning turli xil usullari amalda tatbiq qilina boshlandi. Bularning asosida majburiy ijtimoiy sug‘urta, shaxsiy sug‘urta va davlat ijtimoiy taʼminoti tamoyillari yotadi. Shu munosabat bilan «pensiya turlarini sinflarga ajratishning XMT ekspertlari tomonidan taklif qilingan yana bir usuli soha mutaxassislarida qiziqish uyg‘ota boshladi»⁹⁰.
Muhtojlikni hisobga olgan, hech qanday badallar to‘lovisiz bo‘lgan pensiya: shaxsiy va oilaviy daromadi belgilangan daromaddan kam bo‘lganlarga beriladigan pensiya; odatda ish beruvchilar va ishchilardan hech qanday to‘lov badallari olmasdan, davlat tomonidan moliyalashtiriladi.
Hech qanday badallar to‘lovisiz bo‘lgan qatʼiy umumiy pensiya: oylik ish haqiga emas, ish stajiga bog‘liq bo‘lgan bir xil miqdordagi pensiya; pensiya yoshiga yetgan yoki nogironligi bor bo‘lgan rezidentlar yoki fuqarolarga beriladi; ish beruvchilar yoki ishchilarning to‘lagan badallarini jalb etmasdan moliyalashtiriladi.
Badallar to‘lanadigan pensiya: oylik ish haqiga emas, ish stajiga bog‘liq bo‘lgan bir xil miqdordagi pensiya; ish beruvchilar yoki ishchilarning oylik ish haqi fondiga badallar ko‘rinishida borib tushadigan to‘lovlari hisobiga moliyalashtiriladi.
Badallar to‘lanadigan oylik ish haqiga bog‘liq pensiya: oylik ish xaqiga bog‘liq pensiya; ish beruvchilar yoki ishchilarning oylik ish haqi fondiga soliqlar ko‘rinishida borib tushadigan to‘lovlari hisobiga moliyalashtiriladi.
Jahon tajribasi hech bir davlatda to‘liq jamg‘ariladigan yoki taqsimlanuvchi pensiya taʼminoti mavjud emasligini ko‘rsatadi. Umuman, «xalqaro tajribada pensiya taʼminoti tizimi nazariy jihatdan ikki yirik guruhga ajratiladi: o‘rnatilgan to‘lov tizimi (Defined Benefit – DB) va o‘rnatilgan badal tizimi (Defined Contribution – DC)»⁹¹. O‘rnatilgan to‘lov tizimida pensiya taʼminoti ishtirokchilari muayyan hajmdagi pensiya va nafaqalar bilan taʼminlanishi kafolatlanadi. Mazkur holatda to‘lov miqdori aktuar hisoblar yordamida oxirgi yildagi mehnat faoliyati uchun ish haqlari va oldingi mehnat staji asosida hisoblanadi. Pensiya to‘lovi pensionerning umri davomida annuitet shaklda amalga oshirilib boriladi. O‘rnatilgan badal tizimida pensiya to‘lovining miqdori oldingi to‘langan badallarning hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu turdagi pensiya fondining mablag‘laridan investitsiyalash natijasida olingan daromadlar ham pensiya miqdorini oshirishi mumkin yoki aksincha. Mazkur tizimda har bir ishtirokchi alohida hisob raqamga ega bo‘ladi va unda badallar jamg‘arib boriladi. Ushbu tizimning farqli xususiyatlaridan biri pensiya to‘lovlarini olishda riskning mavjudligidir.
Pensiya taʼminotining turli ko‘rinishlardagi institutlari davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy siyosatni moliyalashtirish imkoniyatlarini va uning o‘ziga xos jihatlarini o‘zida aks ettiradi. Uning asosiy ko‘rinishlari quyidagilar hisobalanadi:

1. Universal yordam pullari tizimlari. Bu kabi yordam pullari yordamida mamlakatning barcha fuqarolari kambag‘allikdan himoya qilinadi. U ish staji va oldingi ish haqi qandayligidan qatʼiy nazar, belgilangan yoshga yetgancha beriladi. Bu xildagi yordam pullari oladigan shaxslar, odatda, butun hayoti davomida turg‘un ish faoliyati va biror daromad manbai bilan taʼminlanmagan bo‘ladi. Shuning uchun ular tez-tez kambag‘allik riskiga duchor bo‘lishadi, o‘zlarining keksalik paytlari uchun yetarlicha mablag‘ jamg‘ara olishmaydi.

   
   

Demak, bu kabi universal yordam pullarini olish uchun yagona shart, oluvchining yoshidan tashqari, uning shu davlat fuqarosi ekanligi ham hisoblanadi. Migrantlar (xorijiy davlat fuqarolari) uchun esa mazkur davlatda qancha muddatga qonunan yashashga ruxsat berilganligi ahamiyatlidir.

2. Ijtimoiy yordam tizimlari. Bu tizimda fuqarolarning qoniqarsiz moddiy ahvoli sababli beriladigan yordam pullari qarab chiqiladi. Unga qonun bo‘yicha olinadigan yoki ishlab topiladigan yordam pullari ham kiradi. Masalan: fuqaro pensiya yoshiga yetguniga qadar mehnat faoliyati bilan band bo‘lsa, unga mehnat pensiyasiga chiqishga huquq beriladi yoki nogironligi bo‘lganlarga ham shunday huquqlar beriladi. Bu kabi holatlarda ko‘shimcha yordamlar olayotgan kishilarning kun kechirishlari uchun yetarli moddiy mablag‘ berishga qaratiladi, bu moddiy mablag‘ yoki pensiyaning miqdori eng kam oylik ish haqiga asoslanib belgilanadi.

   
   

Ijtimoiy yordam institutlari fikriga ko‘ra, nafaqalar o‘z zarur hayotiy ehtiyojlarini minimal darajada qoniqtirish uchun ham mablag‘ ishlab topa olmaydigan fuqarolar toifalariga berilishi lozim. Ijtimoiy yordam uchun moliyaviy resurslar federal, hududiy va mahalliy budjetlar hisobidan moliyalashtiriladi.

3. Majburiy ijtimoiy sug‘urta tizimlari. Keksalikdagi pensiya yoki majburiy ijtimoiy pensiya sug‘urtasi tizimlaridagi yordam pullari sug‘urtalangan shasxlarga, ularning bandligi va sug‘urta badallarini to‘layotganligi haqidagi maʼlumotlarga asoslanib beriladi.

   
   

Ijtimoiy pensiya sug‘urtasi ishchilar va yollanma ishchilar daromadlarini optimal qayta taqsimlashga qaratilgan, yaʼni daromadlarni butun hayoti uchun teng taqsimlaydi. Qayta taqsimlash deganda, yollanma ishchilar daromadlarining biror qismini ularga mehnat qilishga yaramay qolgan vaqtlarda (keksalik yoki nogironlikda) pensiya ko‘rinishida to‘lab berish nazarda tutilgan.

Ko‘pchilik insonlar uzoq umr ko‘rishni niyat qilib, butun xayoti davomida, ertangi kunga kafolat sifatida, ishlab turgan vaqtlarida ham yetarlicha jamg‘arma to‘plab boradilar.
O‘rtacha umr ko‘rish parametrini, keltirilgan daromad va pensiya miqdorining oshib borishini bilgan holda pensiya jamg‘armasiga to‘lanadigan badallarining miqdorini bilish qiyin emas.
Majburiy ijtimoiy pensiya sug‘urtasi tizimlari aholining katta qismini qamrab olgan pensiya instituti hisoblanadi: u o‘z huquqi doirasida 80-85 foiz yollanma ishchilar va shuningdek 40-50 foiz ish bilan band axoliga xizmat ko‘rsatadi. Bundan tashkari bular ancha arzon, resurslarning maʼlum qismini bu guruhga mansub yosh guruhlari qayta taqsimlab olishlari mumkin. Industrial rivojlangan mamlakatlarda bu kabi jamgarma tizimlariga, butun moliyaviy resurslarning 80-90 foizi to‘g‘ri keladi. Aholini ijtimoiy himoya qilish uchun ajratilgan moliyaviy resurslar esa yalpi ichki mahsulot (YAIM) ning 12-20 foizini tashkil etadi.
4. Jamg‘arilib boriladigan pensiyalar. Bunday pensiyalar pensiya resurslarini jamg‘arishning individual shakli bo‘lib, nodavlat pensiya fondlari va moddiy resurslarni investitsiya qiluvchi (odatda, ularni fond bozoriga kirituvchi) kompaniyalar orqali boshqariladi. Jamg‘arilib boriladigan pensiyalar hayot davomida kerak bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish uchun xizmat qiladi. Ularning miqdori sug‘urtalangan shaxslarning shaxsiy hisoblari va moliyaviy resurslarni fond bozoriga kiritish orqali tushgan pul mablag‘larining miqdoriga bog‘liq.
5. Ixtiyoriy pensiya sug‘urtalari.Sug‘urtaning bu turi ish beruvchilarning, ishchilarning, aholining mehnat bilan band bo‘lgan turli qatlamlarining va boshqa fuqarolarning to‘layotgan badallari hisobiga moliyalashtiriladi. Odatda, pensiyaning bu turi jamg‘arish tamoyillariga asoslanadi va koorporativ pensiya tizimlari, shuningdek, shaxsiy pensiya rejalari yordamida tashkil etiladi.
Asosiy pensiya institutlari va ijtimoiy taʼminotning turli ko‘rinishlari pensiya sug‘urtasining hamda davlat pensiya taʼminotining milliy tizimini hosil qiladi. bu kabi tizimlarning shakllanishida va boshqarilishida muhim rol davlatga tegishlidir. Bunda davlat ish beruvchilar va ishchilarga sug‘urta institutlarini tashkil qilishda yordam ko‘rsatadi.