Ishlanadi ijtimoiy sug‘urta

7.2-jadval
2017 yilda xorijiy mamlakatlarda ijtimoiy sug‘urta badali
(ijtimoiy soliq) stavkalari (foiz hisobida)²³⁸

№	Davlatlar	Ish beruvchi	Ishchi	Jami	№	Davlatlar	Ish beruvchi	Ishchi	Jami
1.	Fransiya	10,6	26,0	36,6	18.	Estoniya	1,2	25,3	26,5
2.	Avstriya	14,0	22,2	36,2	19.	Finlyandiya	7,6	18,2	25,8
3.	Vengriya	15,0	19,0	34,0	20.	Yaponiya	12,5	13,2	25,7
4.	Slovakiya	10,2	23,6	33,8	21.	IHTT bo‘yicha o‘rtachasi	8,2	14,2	22,4
5.	Germaniya	17,4	16,3	33,7	22.	Niderlandiya	11,8	10,1	21,9
6.	Chexiya	8,2	25,4	33,6	23.	Lyuksemburg	11,0	10,8	21,8
7.	Belgiya	10,9	22,2	33,1	24.	Norvegiya	7,3	11,5	18,8
8.	Sloveniya	19,0	13,9	32,9	25.	Buyuk Britaniya	8,5	9,8	18,3
9.	Gretsiya	12,8	20,0	32,8	26.	Kanada	6,6	10,4	17,0
10.	Italiya	7,2	24,0	31,2	27.	Janubiy Koreya	7,6	9,4	17,0
11.	Rossiya	30,0	0,0	30,0	28.	AQSH	7,1	7,7	14,8
12.	Polsha	15,3	14,1	29,4	29.	Irlandiya	3,6	9,7	13,3
13.	Shvetsiya	5,3	23,9	29,2	30.	Shveysariya	5,9	5,9	11,8
14.	Portugaliya	8,9	19,2	28,1	31.	Meksika	1,2	10,4	11,6
15.	Ispaniya	4,9	23,0	27,9	32.	Chili	7,0	0,0	7,0
16.	Turkiya	12,8	14,9	27,7	33.	Islandiya	0,3	6,4	6,7
17.	Latviya	8,5	19,1	27,6	34.	Yangi Zellandiya	0,0	0,0	0,0

Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida ijtimoiy sug‘urta tizimini moliyalashtirish hajmlari YAIM hajmining 16-25 foizini tashkil etadi. XX asr oxiriga kelib, Yevropa mamlakatlarida ijtimoiy taʼminot xarajatlari YAIM hajmining 25 foiziga, AQShda 18 foizga, Markaziy Yevropaning o‘tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda 17 foizga, Rossiya Federatsiyasida 10 foizga yaqinlashgan²³⁹. O‘zbekistonda ijtimoiy himoya xarajatlari YAIM hajmining 6 foizini tashkil qiladi²⁴⁰. Bunday xarajatlar tarkibida tibbiy sug‘urta, pensiya sug‘urtasi, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalligidan sug‘urtalash, ishsizlik sug‘urtasi va turli ko‘rinishdagi ijtimoiy nafaqalar asosiy o‘rinni egallaydi. Mazkur xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy manbasini sug‘urtalanganlar va ish beruvchilarning (yollanma ishchilar foydasiga) sug‘urta badallari hamda davlat tomonidan ajratiladigan subsidiyalar tashkil qiladi.

Barcha mamlakatlarda ijtimoiy sug‘urtaning milliy tizimi va uning moliyaviy mexanizmi turlicha bo‘lib, uning 3 ta modelini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: Bismark (Germaniya, Italiya, Avstriya, Fransiya), Beveridj (Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada)²⁴¹ va Sobiq Ittifoq. Aksariyat rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ijtimoiy sug‘urtaning modellari aralash tarzda amal qiladi.
Taraqqiy etgan mamlakatlarning ijtimoiy jihatdan rivojlanishi natijalari bo‘lib, industrial mamlakatlarning davlat ijtimoiy taʼminoti tizimlarini tashkil etilishi va jamoaviy majburiy ijtimoiy sug‘urta mexanizmlarini joriy etilishi bo‘ldi. Ushbu ijtimoiy institularning bosh maqsadlaridan biri aholini ijtimoiy risk yuzaga kelganda daromad bilan taʼminlashdir. Shunday qilib, rivojlangan mamlakatlar XX asr davomida ijtimoiy institutlarni shakllantirgan holda aholi daromadlarini shartnomaviy va davlat ijtimoiy sug‘urtasi yordamida taʼminlash tizimiga o‘tildi (7.3-jadvalga qarang).
Pensiya sug‘urtasining qayta taqsimlovchi va jamg‘ariluvchi tizimlarida majburiy va ixtiyoriy institutlarini rivojlantirish uchun mamlakatlarning milliy iqtisodiyotlarida qulay, iqtisodiy, tashkiliy va huquqiy shart-sharoitlar yaratilishi muhim o‘rin tutadi.
Qayta taqsimlanadigan pensiya taʼminoti tizimida ishchi tomonidan Pensiya jamg‘armalariga ijtimoiy to‘lovlar hisobiga to‘langan sug‘urta miqdorlarini ishchining pensiyaga chiqishidagi davrga keltirish juda murakkabdir. Bunda, ijtimoiy to‘lov to‘lanadigan davrning davomiyligi, sug‘urta tovonining miqdori, sug‘urta stavkasi va pensiyaga chiqgandan keyingi davr to‘lovlari muddati davomiyligi hisobga olinishi va pensiyalar to‘lovi davriga keltirilishi zarurdir.


7.3-jadval
Rivojlangan mamlakatlarda umumdavlat ijtimoiy
dasturlarni joriy etish yillari²⁴²

Dasturlar	Germaniya	Angliya	Shvetsiya	Fransiya	Italiya	AQSH	Kanada
Mehnatda mayiblanish	1884 yil	1906 yil	1901 yil	1946 yil	1898 yil	1930 yil	1930 yil
Kasallik nafaqalari	1883 yil	1911 yil	1910 yil	1930 yil	1943 yil	-	1971 yil
Pensiya taʼminoti	1889 yil	1908 yil	1913 yil	1910 yil	1919 yil	1935 yil	1927 yil
Ishsizlik nafaqasi	1927 yil	1911 yil	1934 yil	1967 yil	1919 yil	1935 yil	1940 yil
Oilaviy nafaqalar	1954 yil	1945 yil	1947 yil	1932 yil	1936 yil	-	1944 yil
Tibbiy sug‘urta	1880 yil	1948 yil	1962 yil	1945 yil	1945 yil	-	1972 yil

Taʼkidlash joizki, bu muammoni hal qilishda mablag‘lar oqimini taxmin qilish og‘ir kechadi, bunda ijtimoiy to‘lovlar muddati 30 yildan

50 yilgachani tashkil etsa, pensiya to‘lovi muddatlari 20 yildan 30 yilgacha davrni o‘z ichiga oladi, yaʼni umr ko‘rish davomiyligiga qarab inobatga olinishi kerak. Bu qadar uzoq muddat (50-80 yil) davomida keltirilgan ko‘rsatkichlarga qator omillar taʼsir ko‘rsatishi mumkin, jumladan, ish haqi fondi va inflyasiya darajasining o‘zgarishi, pensionerlarning ishchilarga nisbatan mutlaq soni va nisbati kabi.
Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda (Germaniya, Shveysariya, Buyuk Britaniya, Fransiya) ijtimoiy sug‘urta yuki ishchi va ish beruvchilar o‘rtasida teng taqsimlangan (7.4-jadvalga qarang).


7.4-jadval
Rivojlangan mamlakatlarda majburiy pensiya sug‘urtasi tizimida ishlovchi va ish beruvchilarlar o‘rtasida sug‘urta yuklamasi taqsimoti va sug‘urtalangan daromadlarning chegarasi (2019 yil)²⁴³

Mamlakatlar	Sug‘urta tarifi stavkasi, ish haqqiga nisbatan (foizda)			Sug‘urta daromadining Chegaralari
	Ishlovchi	Ish beruvchi	Jami
Avstriya	10,25	12,55	22,8	bir oyga maksimum € 3 450
Finlandiya	4,6	22,75	27,35	bir oyga minimum € 229,3
Fransiya	6,65	9,8	16,45	bir oyiga maksimum € 2 476
Germaniya	9,75	9,75	19,5	maksimum yiliga € 61 800 bir oyiga minimum € 400
Gretsiya	6,67	13,33	20	maksimum kuniga € 78,4, yoki bir oyga € 1 960,2
Italiya	8,89	23,81	32,7	minimum kuniga € 39,16, maksimum yiliga € 8 440
Gollandiya	19,15	8,9	28,05	minimum yiliga € 13 160, maksimum yiliga € 29 543
Polsha	16,26	16,26	32,52	maksimum yillik o‘rtacha oylikning 30 barobari
Ispaniya	4,7	23,6	28,3	bir oyiga maksimum € 2 731,5
Shveysariya	11,9	11,9	23,8	maksimum yiliga 75 960 frank
Buyuk Britaniya	11	12,8	23,8	minimum haftasiga £ 89
AQSH	6,2	6,2	12,4	maksimum yiliga $ 90 000
Kanada	4,95	4,95	9,9	minimum yiliga 3 500 dollar, maksimum yiliga 41 100 dollar

Demak, qayta taqsimlanadigan pensiya taʼminoti tizimida ish beruvchilar va ishchilar o‘rtasida muvozanatni saqlanishi muhim o‘rin tutadi. Lekin, ushbu ko‘rsatkich ham turli hil mamlakatlarda turli davrlar oralig‘ida, ularda demografik omillar, iqtisodiy faol aholi soni kabi ko‘rsatkichlar doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Misol uchun, iqtisodiy faol aholining pensiya oluvchilarga nisbati 2000 yildan 2015 yilgacha oralig‘ida o‘rta hisobda Finlyandiya va Ispaniyada 3/4 dan 1/4 gacha, Germaniya va Shveysariyada 1/2 gachaga o‘zgarishini ko‘rish mumkin²⁴⁴.

Shuni taʼkidlash joizki, pensiya tizimlarining evolyusiyasi ularning ijtimoiy va mehnat munosabatlariga, mamalakat milliy mehnat bozori va ish haqi tizimlarini rivojlanishiga, demografik o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘lib, ushbu ko‘rsatkichlar pensiya taʼminoti tizimiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri taʼsir ko‘rsatadi. Taqsimlanuvchi pensiya taʼminoti tizimi rivojlanishiga taʼsir ko‘rsatuvchi yana bir muhim omillardan biri bo‘lib, ijtimoiy to‘lovlarni to‘lashda quyi va yuqori chegaralarning mavjudligi ham muhim o‘rin egallaydi. Chunki, taqsimlanuvchi pensiya taʼminoti tizimi amalda bo‘lgan deyarli barcha mamlakatlarda pensiya hisoblanishida o‘rtacha olingan daromadning yuqori chegaralari bilan cheklash miqdorlari joriy etilgan.
Jahon banki va IHTTga aʼzo mamlakatlarning ijtimoiy sug‘urta tizimini tashkil etish va rivojlantirish bo‘yicha tajribalari O‘zbekistonda ijtimoiy sug‘urta tizimining takomillashtirilishida muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Jumladan:

• 
  ijtimoiy sug‘urta tizimini moliyalashtirishning asosiy manbasi bo‘lib, ish beruvchi va ishchilarning ijtimoiy sug‘urta ajratmalari, shuningdek, davlat budjeti mablag‘lari hisoblanadi. Bunda sug‘urta ajratmalari daromad yo‘qotilishini qoplovchi asosiy moliyaviy manba rolini o‘ynaydi (barcha ishchilar ijtimoiy sug‘urta uchun mablag‘lar jamg‘arilishi jarayoniga jalb etiladi), davlat budjeti mablag‘lari hisobidan ijtimoiy taʼminotning minimal darajasi kafolatlanadi;
  
• 
  aksariyat rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar ko‘p darajali (taqsimlanuvchi, jamg‘arib boriladigan va xususiy) pensiya tizimiga ega bo‘lib, bu fuqarolarning keksalikda turli manbalardan pensiya olish imkonini beradi;
  
• 
  aholining umr ko‘rish davomiyligining uzayib borishiga mos ravishda pensiyaga chiqish yoshining bosqichma-bosqich oshirilishi;
  
• 
  fuqarolar tomonidan mehnat faoliyatining butun davri davomida shakllantirilgan pensiya zaxiralari bilan pensiya miqdorlarining uzviy bog‘liqligini kuchaytirish;
  
• 
  Pensiya olish huquqiga ega bo‘lish uchun minimal mehnat staji muddatiga bo‘lgan talablarni oshirish;
  
• 
  nodavlat pensiya taʼminotini rivojlantirish;
  
• 
  majburiy tibbiy sug‘urtaning rivojlanganligi;
  
• 
  maxsus ijtimoiy sug‘urta fondlarining mavjudligi va turli ijtimoiy sug‘urta dasturlarining samarali amalga oshirilishi;
  
• 
  kyeng turdagi ijtimoiy sug‘urta tizimining mavjudligi (tibbiy, pensiya, ishsizlik sug‘urtalari, baxtsiz hodisalardan va kasallanganda sug‘urtalash, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan sug‘urtalash, parvarishga muhtoj bo‘lganlik uchun sug‘urtalash, mehnatga layoqatlilik qisman yoki to‘liq yo‘qotilganda sug‘urtalash, dafn marosimi uchun sug‘urta) va badallarga asoslanganligi;
  
• 
  fuqarolarga keksalikda turli manbalardan pensiya olish imkonini beruvchi uch darajali pensiya taʼminotining mavjudligi, majburiy va ixtiyoriy tibbiy sug‘urtaning rivojlangan tizimiga ega ekanligi hamda keng ko‘lamdagi ijtimoiy xizmatlarni qamrab oluvchi ishsizlik sug‘urtasining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi, ijtimoiy sug‘urta infratuzilmasining taraqqiy etganligi, o‘z navbatida, ijtimoiy sug‘urta tizimining samarali tashkil etilganidan dalolatdir.
  

Xulosa
Yevropa ittifoqi mamlakatlarida, shuningdek, ijtimoiy yo‘naltirilgan taraqqiy etgan mamlakatlarning aksariyati uch darajali pensiya tizimiga ega. Birinchisi, taqsimlanuvchi pensiya tizimi bo‘lib, bunda ish beruvchi va ishchilarning sug‘urta badallari hisobidan davlat majburiy pensiya sug‘urta tizimi joriy etilgan. Ikkinchisi, korporativ (jamg‘arib boriladigan) pensiya bo‘lib, bunda korxona yoki tarmoq darajasida ishchilar uchun qo‘shimcha sug‘urta badallari joriy etilgan. Uchinchisi, xususiy (jamg‘arib boriladigan) pensiya bo‘lib, bunda ishchining o‘z mablag‘lari hisobidan ajratmalar nodavlat pensiya fondlariga, sug‘urta kompaniyalariga yoki kredit tashkilotlariga shartnoma asosida ixtiyoriy tartibda amalga oshiriladi. Ishchilarga o‘z pensiya jamg‘armalarini rag‘batlantirish maqsadida davlat tomonidan muayyan soliq imtiyozlari belgilanadi.
Jahon banki va IHTTga aʼzo mamlakatlarning ijtimoiy sug‘urta tizimini tashkil etish va rivojlantirish bo‘yicha tajribalari O‘zbekistonda ijtimoiy sug‘urta tizimining takomillashtirilishida muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Jumladan:

• 
  ijtimoiy sug‘urta tizimini moliyalashtirishning asosiy manbasi bo‘lib, ish beruvchi va ishchilarning ijtimoiy sug‘urta ajratmalari, shuningdek, davlat budjeti mablag‘lari hisoblanadi. Bunda sug‘urta ajratmalari daromad yo‘qotilishini qoplovchi asosiy moliyaviy manba rolini o‘ynaydi (barcha ishchilar ijtimoiy sug‘urta uchun mablag‘lar jamg‘arilishi jarayoniga jalb etiladi), davlat budjeti mablag‘lari hisobidan ijtimoiy taʼminotning minimal darajasi kafolatlanadi;
  
• 
  aksariyat rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar ko‘p darajali (taqsimlanuvchi, jamg‘arib boriladigan va xususiy) pensiya tizimiga ega bo‘lib, bu fuqarolarning keksalikda turli manbalardan pensiya olish imkonini beradi;
  
• 
  aholining umr ko‘rish davomiyligining uzayib borishiga mos ravishda pensiyaga chiqish yoshining bosqichma-bosqich oshirilishi;
  
• 
  fuqarolar tomonidan mehnat faoliyatining butun davri davomida shakllantirilgan pensiya zaxiralari bilan pensiya miqdorlarining uzviy bog‘liqligini kuchaytirish;
  
• 
  Pensiya olish huquqiga ega bo‘lish uchun minimal mehnat staji muddatiga bo‘lgan talablarni oshirish;
  
• 
  nodavlat pensiya taʼminotini rivojlantirish;
  
• 
  majburiy tibbiy sug‘urtaning rivojlanganligi;
  
• 
  maxsus ijtimoiy sug‘urta fondlarining mavjudligi va turli ijtimoiy sug‘urta dasturlarining samarali amalga oshirilishi;
  
• 
  kyeng turdagi ijtimoiy sug‘urta tizimining mavjudligi (tibbiy, pensiya, ishsizlik sug‘urtalari, baxtsiz hodisalardan va kasallanganda sug‘urtalash, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan sug‘urtalash, parvarishga muhtoj bo‘lganlik uchun sug‘urtalash, mehnatga layoqatlilik qisman yoki to‘liq yo‘qotilganda sug‘urtalash, dafn marosimi uchun sug‘urta) va badallarga asoslanganligi;
  
• 
  fuqarolarga keksalikda turli manbalardan pensiya olish imkonini beruvchi uch darajali pensiya taʼminotining mavjudligi, majburiy va ixtiyoriy tibbiy sug‘urtaning rivojlangan tizimiga ega ekanligi hamda keng ko‘lamdagi ijtimoiy xizmatlarni qamrab oluvchi ishsizlik sug‘urtasining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi, ijtimoiy sug‘urta infratuzilmasining taraqqiy etganligi, o‘z navbatida, ijtimoiy sug‘urta tizimining samarali tashkil etilganidan dalolatdir.