Қишлоқ ХЎжалиги корхоналарини таркибий қайта тузиш агентлиги

 
 
 

---

85 
 
8 БОБ. СУТ АСОСИЙ КОМПОНЕНТЛАРИНИ
МАҲСУЛОТЛАРГА ОҚИЛОНА ҚАЙТА ИШЛАШ ТЕХНИК-
ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИ 
Сариёғ, пишлоқ, творог ишлаб чиқаришда ёғсиз сут, айрон ва сут зардоби 
каби қўшимча маҳсулотлар хосил бўлади. Улар ҳозирги пайтда «ёғсиз сут хом 
ашёси» деган шартли ном билан аталади. Ўзини биологик хусусиятларига кўра 
ёғсиз сут хом ашёси ёғли сутдан қолишмайди. Ёғли ва ёғсиз сутда шунингдек, 
айронда бир хил миқдорда оқсиллар (3,2 %), лактоза (4,7%), минерал моддалар 
(0,7 %) мавжуд. Сут зардобида эса бу компонентлар тегишлича 0,8; 4,8 ва 0,5 
%ни ташкил қилади. 
Ёғсиз сут хом ашёсини энг муҳим қисмлари оқсиллар, углеводлар ва 
минерал моддалар ҳисобланади. Унда шунингдек сутдан ўтадиган витаминлар, 
ферментлар, органик кислоталар ва бошқа организм учун муҳим бўлган 
фойдали моддалар мавжуд. Диетолог мутахассисларни фикрича ёғсиз сут хом 
ашёси юқори биологик ва ҳатто, даволаш қийматига эга. 
Ёғсиз сут хом ашёсини мавжуд катта заҳиралари, озиқавий ва биологик 
қиймати уни тўплашни ва оқилона қайта ишлашни тақозо қилади. Илмий 
тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ёғсиз сут хом ашёсидан тўлиқ фойдаланиш 
учун у фақат саноат миқёсида озиқ-овқат ва техникавий, ярим тайёр 
маҳсулотлар ва ем концентратларига қайта ишланиши лозим. 
Хом ашёни энг тўлиқ ва оқилона қайта ишлаш муаммоси барча сарфларни 
асосий қисми хом ашё харажатларига тўғри келадиган (сут саноатида 75-95 %) 
тармоқлар учун (жумладан сут саноати учун ҳам) муҳим аҳамиятга эга.
Хом ашёни комплекс қайта ишлаш йўли билан ишлаб чиқаришнинг 
иқтисодий самарадорлигини ошиши 1 тн сутдан олинадиган товар маҳсулоти 
ҳажмини ошиши хисобига амалга ошади. Айни пайтда амалдаги ишлаб 
чиқаришларни кенгайтириш ёки янгиларини яратиш ҳисобига сутни барча 
компонентларини ажратиб олиш ва саноатда фойдаланилиши қўшимча капитал 
қўйилмаларни, ишчилар сонини кўпайтиришни ва 1 тн сутни қайта ишлаш 
бўйича харажатларни оширишни талаб қилади. Ёғсиз сут хом ашёсидан 
маҳсулотлар ишлаб чиқариш фақатгина товар маҳсулотини ўсиши ишлаб 
чиқаришни тўлиқ харажатлари (жорий моддий харажатлар, амортизация, 
меҳнатни тўлаш фонди, бир йўла харажатлардан ҳисобланган фойда) ўсишидан 
катта бўлгандагина иқтисодий самарадор бўлиши мумкин.
1 тн қайта ишланаётган хом ашё(сут)дан маҳсулот ишлаб чиқариш 
кўрсаткичи уни тўлиқ харажатлар кўрсаткичи билан тўлдирилганида ишлаб 
чиқариш самарадорлигини ҳал қилувчи кўрсаткичига айланади, чунки 1тн 
қайта ишланаётган хом ашёдан маҳсулот ишлаб чиқаришни ошиши хохлаган 
йўл билан эмас, балким иқтисодий адабиётда келтирилган харажатлар деб 
номланадиган меҳнат, моддий ва бошқа ишлаб чиқариш харажатларини онгли 
ўстириш шарти билан эришилган бўлиши лозим. 

---

86 
1 тн
з
ардоб учун
това
р м
аҳ
сулот
ин
и 
ҳа
жм
и ва
к
елт
ири
лга
н 
ха
ра
жа
тл
ар
Сменада қайта ишланаётган зардоб ҳажми, тн 
Қуйида баъзи маҳсулотлардаги ёғсиз сут ҳом ашёсини қтисодий 
самарадорлиги маълумотлари келтирилади.
Зардоб оқсиллари ва сут оқсилларини биргаликдаги коагуляцияси йўли 
билан “Кавказ” пишлоқ массаси олинади. Ушбу маҳсулотни ишлаб чиқариш 
бўйича цехларни ташкил этишда мумкин бўлган ишлаб чиқариш хажмларини 
хисобга олган ҳолда уларни яратишнинг мақсадга мувофиқлигини асослаш 
зарур. Ушбу мақсадларда маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини сменада 
қайта ишланаётган пишлоқ ости зардобини турли хажмларига (4,75; 9,5; 19; 38; 
76; 152 тн) боғлиқ ҳолда таққослаш қулай ҳисобланади ( 8.1-расм).
- 
Расм 8.1. “Кавказ” пишлоқ массасига қайта ишланаётган 1 тн зардоб учун товар 
маҳсулотини ҳажми ва келтирилган харажатларни сменада қайта ишланаётган 
зардоб ҳажмига боғлиқ ҳолда ўзгариши: 
1-товар маҳсулоти; 2-келтирилган харажатлар 
8.1-расмдан кўриниб турибдики, “Кавказ” пишлоқ массасини сменада 8 тн 
дан кам бўлмаган зардобни қайта ишланишида ишлаб чиқариш иқтисодий 
мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Кичик қайта ишлаш хажмларида харажатлар 
товар маҳсулотидан устунлик қилади ва пишлоқ массасини ишлаб чиқариш 
фойдасиз бўлиб қолади, катта хажмдаги зардоб қайта ишланганида эса ишлаб 
чиқариш натижалари харажатлардан катта бўлади, бунинг устига қайта 
ишланаётган зардоб хажмларини ошиши сарин ишлаб чиқариш янада фойдали 
бўлиб боради.
Сут зардобини саноат миқёсида қайта ишлашни мухим йўналиши уни 
қуюлтириш ҳисобланади. Қуюлтирилган сут зардоби ишлаб чиқариш 
самарадорлигини сменада қайта ишланаётган зардоби хажмларига боғлиқлиги 
8.2–расмда келтирилган. 8.2–расмдан кўриниб турибдики, қуюлтирилган сут 
зардобини сменада 8 тн дан кам бўлмаган пишлоқ ости сут зардобини ёки 6 тн 

---

87 
Сменада қайта ишланаётган зардоб ҳажми, тн 
1 тн зардоб учун товар маҳсулотини ҳажми ва келтирилган 
харажатлар 
1 тн
з
ардоб учун
това
р 
ма
ҳс
улот
ин
и 
ҳа
жм
и ва
ке
лт
ири
лга
н ха
ра
жа
тл
ар
Сменада қайта ишланаётган зардоб ҳажми, тн 
дан кам бўлмаган творог зардобини қайта ишланишида ишлаб чиқариш 
иқтисодий мақсадга мувофиқ ҳисобланади. 
Расм 8.2. Қуюлтирилган зардобга қайта ишланаётган 1 тн зардоб учун товар 
маҳсулотини ҳажми ва келтирилган харажатларни сменада қайта ишланаётган 
зардоб ҳажмига боғлиқ ҳолда ўзгариши: 
1-товар маҳсулоти; 2-пишлоқ ости зардобни қайта ишлашдаги келтирилган харажатлар; 3-
творог зардобини қайта ишлашдаги келтирилган харажатлар 
Сут қанди ишлаб чиқариш зардобни қайта ишлашни мухим 
йўналишларидан бири ҳисобланади. У пишлоқ ости сут зардобидан, кам 
ҳолларда эса творог зардобидан ишлаб чиқарилади. Сменада сут қандига қайта 
ишланаётган 1 тн пишлоқ ости сут зардоби ва творог зардобига бўлган товар 
маҳсулоти ва келтирилган харажатлар хажмини қайта ишланаётган зардоб 
хажмларига боғлиқ ҳолда ўзгариши 8.3–расмда келтирилган.