Қишлоқ хўжалик машиналари ва жиҳозларини

 
3. +айтаргич параметрларини аниқлаш. 
 
Дискли экиш аппаратларида ричагли, роликли ва понасимон механиқ 
қайтаргичлар ишлатилади. Чигит экиш аппаратларида ричагли қайтаргич 
ишлатилади. қайтаргичларнинг олд иш сирти махсус шаклда юмалоқланган 
бўлиб, қарама-қарши икки вазифани бажаради: иш сиртининг пастки қисми-
қайтаргич тиши 5 нинг катагчасидаги чигит 6 таъсирида кўтарилиб, уни 
корпус 2 остига ўтказиб юборади; иш сиртининг ўрта қисми, аксинча, 

---

80 
чигитларнинг мазкур сирт бйўлаб юқорига ва марказ томонга силжишига 
шароит яратиб, уларнинг қайтаргич олдида тўпланиб қолишига йўл қўймайди. 
Шунинг учун қайтаргичнинг параметрларининтўғри танлаш чигитларни аниқ 
экишда катта аҳамиятга эга. 
 
+айтаргичнинг катакчадаги чигит таъсирида кўтарилиши учун нормал 
босим вектори N ричагнинг ўқидан юқорига йўналган бўлиши лозим. 
+айтаргичнинг кўратилишига чигитнинг ишқаланиш кучи / қаршилик 
кўрсатади 
(масалани 
осонлаштириш 
мақсадида 
тебраниш 
ўқидаги 
ишқаланишни ва ричагнинг оғирлигини ҳисобга олмаймиз) / ва N нинг тенг 
таъсир этувчиси N

ишқалпниш кучи 

2
ҳисобига нормалдан оғади. N

ни 
чигитнинг ҳаракат йўналиши бўйлаб горизонтал куч Р ва олд сиртига 
(қайтаргичнинг тумшуғига) уринма чизиқ бўйлаб йўналган Т кучга ажратамиз. 
N

ва Т кучларнинг вертикал ўққа проекциялари ўзаро тенг, яъни
бундан 


)
sin
/(cos
)
cos(
2
2
ф
ф
N
Т






бунда 

ф
-қайтаргич тумшуғига урунма билан 
диск сирти орасидаги бурчак.
Формулага кўра 

ф

90

-

2
бўлгандагина қайтаргични кўтаришига 
интилувчи уринма куч Т ҳосил бўлади. Демак, 

ф
бурчаги қанча кичик бўлса 
қайтаргичнинг тумшуғини кўтарувчи вертикал куч шунча катта бўлади ва 
каттакчадаги чигитлар шикастланмасдан корпус 2 остига ўтади. Аммо 

ф
ни 
чексиз кичрайтириб бўлмайди, акс ҳолда катакчага тушмасдан диск сиртида 
ѐтган чигитлар ҳам корпусдагига ўтиб кетади. Бунга йўл қўймаслик учун 
чигитнинг тумшуқ билан диск орасида қисилмасдан юқорига силжитишга 
шароит яратиш лозим. Бунинг учун 

ф
нинг қиймати қуйидаги шартни 
қондириш лозим. 

ф

1

2
Дискнинг катакчасидан нормал жойлашган чигит билан қайтрагич 
тумшуғининг уриниш нуқтаси диск сиртидан Д
max

3 юқорида бўлади. Катакчага 
чала кирган ѐки катакча ѐнида ѐтган чигит билан тумшуқнинг уриниш нуқтаси 
бу масофадан бир оз юқорироқда бўлади. Бу нуқтадан ўтказилган уринма 
билан дикс орасидаги бурчак 

ю
чигитларнинг тумшуқ сирти бўйлаб юқорига 
силжишини таъминлаши бинобарин, қуйидаги шартни қондирилиши лозим. 

ю

90

-

2
Агар тумшуқнинг юқорига иш сирти логарифмик спираль бўйича ясалса, 

ю
бурчакнинг исталган баландликдаги қиймати ўзгармас бўлади. Маълумки, 
логарифмик спиралнинг қисқа масофадаги бўлагини айлана ѐйи билан 
алмаштириш мумкин бўндан ташқари айлана марказини шундай танлаш 
мумкинки Д
max

3 масофадан юқорилашган сари 

ю
бурчакнинг қиймати 
ошиши боради, яъни шарт доим бажарилади. 


)
90
(
cos
/
)
cos(
2
2
a
ф
Т
N









---

81 
+айтаргичнинг тумшуғи чигитга урилиб, юқори кўтарилгандан кейин 
пружина 3 таъсирда дастлабки ҳолатига кўтарилади. Пружинанинг кучи Р
пр
чигитнинг шикастланмаслик шартидан аниқланади; 


)
cos
/(
)
cos(
cos
2
1
2
2




l
Nl
Р
ф
пр



Ричагнинг дискка қиялик бурчаги қуйидагича аниқланади:
)
/
arcsin(
2
1
l
h


Тажрибаларнинг кўрсатишича, чигитларнинг шикастланмаслиги 
учун нормал куч N5Н дан ошмаслиги керак. 
Экиш диски айланганда қайтаргичнинг олд сиртига уриладиган 
чигитнинг шу сирт бўйлаб марказ томон сирпаниши учун чигитнинг 
ишқаланиш кучит F уринма Т кучдан кичик бўлиши керак. Схемага мувофиқ 
/

tg

2
ва Т

tg

бунда 

-қайтрагичнинг олд иш сирти билан экиш дискининг 
радиуси орасидаги горизонтал текисликдаги бурчак. Чигитнинг қайтаргичнинг 
иш сирти бўйлаб марказ томонга силжиш шарти: 

tg

tg

2
ѐки 

2